Cumhuriyetimizin 100. Yılında, 50. Yılından Kalma Bir Kooperatif Anısı
1969 yılından itibaren öğrencilik yıllarımda Koop-İş Sendikasının yayın organı olan aylık Koop-İş dergisinin Yazı İşleri Müdürlüğünü yapmaktaydım. 1972 yılında Türk Kooperatifçilik Kurumu, “Fiyat Artışlarını Önlemede Tüketim Kooperatiflerinin Rolü” konulu bir araştırma yarışması düzenlemişti. İşçi tüketim ve konut kooperatiflerinin durumları ile ilgili gelişmeleri yakından izlediğimden bu yarışmaya özet bir sunumla katılmak isteğimi Kurum’a bildirdim.
Bu başvuruyu unutmak üzereydim ki yılsonuna doğru bir gün Türk Kooperatifçilik Kurumu telefonla arayarak Kurumun Genel İdare Kurulu Başkanı merhum Nusret Namık Uzgören’in benimle görüşmek istediğini söyledi. O yıllarda Türk Kooperatifçilik Kurumu’nun genel kurul tarafından seçilen iki yönetim organı vardı: Genel İdare Kurulu ve Yönetim Kurulu. Uzgören, Yönetim Kurulu’nun da üzerinde olan ve daha fazla üyeye sahip Genel İdare Kurulu’nun Başkanı idi. Kurumun Mithat Paşa Caddesinde, TRT’nin ilk genel müdürlük binasının karşısında 8 katlı muhteşem bir binası vardı. Bu bina, kooperatiflerin Kurum’un piyango biletlerini satarak topladıkları paralarla yapılmıştı. Giriş katında Kurum’un Kooperatifçilik Kütüphanesi, asma katında da idari bölüm ve ofisleri yer almaktaydı. Binanın geri kalan katları da Spor Toto idaresine kiraya verilmiş ve kira gelirleri ile aylık Karınca Dergisi çıkarılıyor, ayrıca Kurumun diğer hizmetleri finanse ediliyordu.
Uzgören, Kurum Kütüphanesi üzerindeki odasında beni bekliyordu. Tanışma faslından sonra “Delikanlı, seni müjdeli bir haber vermek için çağırdım. Tüketim kooperatifleri ile ilgili araştırmanın sen ve Tunç Tayanç tarafından birlikte yapılması kararını verdik, ne diyorsun?” diye sordu. Beklemediğim bu “müjde” karşısında ne söyleyeceğimi bilemedim. “Bu araştırmayı en iyi şekilde yapmaya çalışırım efendim” diyebildim.
Bu görüşmeden sonra araştırmayı birlikte yapacağım Devlet Planlama Teşkilatında görevli Tunç Tayanç ile buluşmayı, yararlanabileceğimiz kaynaklarla ilgili bilgi toplayarak işe başlamayı ve bir “içindekiler taslağı” hazırlamayı kararlaştırdık.
Araştırma 1973 yılında tamamlanıyor
Araştırmayı üç-dört ay gibi kısa bir sürede tamamlamıştık. 1973 yılı başlarında taslak raporumuzu Kurum’a teslim ettiğimizde Cumhuriyetimizin 50. Yılı kutlamaları başlamıştı. Bir ay kadar sonra araştırma raporunun Kurum Yönetim Kurulu ve Genel İdare Kurulu tarafından kabul edildiği yazılı olarak tarafımıza bildirildi. Böylelikle, kooperatiflerle ilgili ilk çalışmayı Tunç Tayanç’ın çok önemli katkılarıyla başarı ile tamamladığım için mutluluk duymaktaydım. Araştırmayı Nusret Bey o kadar beğenmişti ki genç yaşta böyle bir işi başardığım için benden “yıldız” diye söz ediyordu.
Daha sonra Nusret Bey’in bana anlattığına göre, Yönetim Kuruluna araştırmanın bir kitap halinde yayımlanması teklifinde bulunmuş. Bu öneri genel anlamda kabul görmüş, ancak üyelerden bir kişinin karşı çıkması nedeniyle karar alınamamış.
Nusret Bey beni ofisine davet ederek bu olumsuz karar eğilimi hakkında bilgi verdi ve benden bu öneriye karşı çıkan yönetim kurulu üyesini ziyaret edip, araştırmanın içeriği konusunda kendisini aydınlatmamı ve kararını değiştirmesini talep etmemi istedi. Bu isteğini kabul etmeyi düşünmüyordum ama yine de doğrudan reddetmek yerine, diğer araştırmacı ile görüştükten sonra karar vereceğimi söyledim. “Sakın bunu yapma Hüseyin” dedi. Nedenini sorunca da bu kişinin Devlet Planlama Uzmanı olduğunu ve Tunç Tayanç’ı hiç sevmediğini, belki bu yüzden araştırmanın yayımlanmasına karşı çıktığını söyledi. Bu DPT Uzmanı, daha sonra DPT’den ayrılıp önce TÜSİAD’ın Genel Sekreteri, sonra da bir sigorta şirketinin genel müdürü olmuştu. Daha sonra üniversitelerde ekonomi hocası olarak ders vermesi ile ünlenen ve 2018 yılında yaşamını yitiren bu değerli insan, Prof. Dr. Güngör Uras idi. Prof. Uras, gazetelere yazdığı ekonomik analiz yazılarında ve davet edildiği TV programlarında kendisinin yarattığı ‘Ayşe Teyze’yi konuşturarak en karmaşık ekonomi sorunlarını halkın anlayacağı şekilde basite indirgemesi ile popüler olmuştu.
Güngör Uras’ı ziyaret ettiğimde DPT Müsteşarı Turgut Özal görevden ayrılıp Dünya Bankası’na gitmek üzereydi (1973). Ama Özal ile Uras’ın yıldızlarının barışmadığı ve Uras’ın terfi ettirilmediği söyleniyordu. Nitekim kısa süre sonra (1974 yılında) Göngör Uras DPT’den ayrılıp İstanbul’a taşınacak ve özel sektörde çalışmaya başlayacaktı. Belki de araştırmanın yayımlanmasına itirazından vazgeçmesinin gerisinde bu neden yatıyordu. Ama Güngör Bey araştırmayı okuduğunu ve çok beğendiğini bana söylemişti. İtirazının daha çok Kurum’un yapısından kaynaklandığını ve bu konuda uzman olmayan kişilerin yönetimde yer alarak bilmedikleri konuda karar verme konusundaki tutumlarıydı. Güngür Bey’in onayını aldığımı “müjde’ olarak Nusret Bey’e ilettiğimde çok memnun olmuştu.
Cumhuriyetimizin 50 Yılına bir armağan: Tüketim Kooperatifleri Sorunları kitabı
Göngör Uras’ın araştırmanın basımına itirazı “bertaraf edilince”, Nusret Bey, “elimizde hazır önemli bir çalışma varken, bunu Cumhuriyetimizin 50. yılı vesilesi ile yayımlamalıyız” diyerek Yönetim Kurulundan araştırmanın kitaplaştırılması kararını çıkarttırdı. Böylelikle araştırma, “Cumhuriyetimizin 50. Yılında Tüketim Kooperatifleri ve Sorunları” başlığı ile Kurum’un 35. Yayını olarak bastırıldı.
Prof. Erginay’ın Önsözü
Uzgören, kitabın önsözünün bilim adamı olması nedeni ile Türk Kooperatifçilik Kurumu Yönetim Kurulu Başkanı olan Prof. Dr. Akif Erginay (Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kamu Maliyesi Öğretim Üyesi) tarafından yazılmasını istemişti.
Prof. Erginay hazırladığı önsözde şunları söylüyordu:
| “Türk Kooperatifçilik Kurumu, ülkemizde hayat pahalılığının önlenmesi konusunda alınacak tedbirleri ve bu yolda tüketim kooperatiflerinin oynayacağı rolü ilgililere duyurmak, mevcut tüketim kooperatiflerinin geliştirilmeleri ile kamuoyunun bu konuda aydınlatılmasını sağlamak amacıyla 1972 yılında bir araştırma yaptırmayı kararlaştırmıştı. ‘Türkiye’de hayat pahalılığı ile mücadelede tüketim kooperatiflerinin rolü nedir, bugüne kadar başarılı olamayışlarının nedenleri ile geliştirilmeleri çareleri’ konulu araştırmaya birer ön raporla 22 araştırmacı katılmıştır. Araştırma Grubumuz katılanların hazırladıkları ön raporları dikkatle incelemiş ve araştırmanın Hüseyin Polat ile Tunç Tayanç tarafından birlikte yapılmasını uygun bulmuştur. Bu kitap, böyle bir çalışmanın ürünüdür. Ülkemizde tüketim kooperatifleri ile ilgili ilk eser 1913 yılında Ahmet Cevat Emre tarafından yazılmıştı. 1945 yılında Selahattin Sözeri, 1956 yılında da Mustafa Cura tarafından hazırlanan aynı konudaki eserler ise Kurumumuzca yayınlanmıştı. Bu kitap, Kurumun tüketim kooperatifleri ile ilgili yayınlarının üçüncüsüdür. Tüketim kooperatiflerinin Cumhuriyetimizin ilânından itibaren bugüne kadar gösterdikleri yönelim ve gelişmeler ile karşılaştıkları sorunların araştırmada bilimsel biçimde ele alınmış olması, bu çalışmayı, “Cumhuriyetimizin 50. Yılında Tüketim Kooperatifleri ve Sorunları” adı altında yayınlamamıza imkân vermiştir.” |
Kitapta neler var?
Kitap iki kesimden oluşuyor. Birinci kesimde iki bölüm halinde Dünyada ve Türkiye’de tüketim kooperatiflerinin tarihsel gelişimi ve sorunları inceleniyor, ayrıca Türkiye bölümünde tüketim kooperatiflerinin gelişememe nedenleri araştırılıyor. Fiyat artışları ve tüketim kooperatifleri başlığını taşıyan ikinci kesim, üç bölümden oluşuyor. Bu bölümlerde sırası ile Türkiye’de fiyat hareketleri, fiyat artışlarını önlemede tüketim kooperatiflerinin rolü ve Türkiye’de tüketim kooperatifleri nasıl geliştirilir konuları ele alınmış.
Kooperatifçilikte kariyer böyle başlamıştı…
Bu kitabın yayımlanmasından bir yıl sonra Türk-İş Genel Başkanı Halil Tunç, ABD’deki Wisconsin Üniversitesinde kooperatifçilik eğitim programına katılmamı sağlamıştı. Dönüşte de beni Türk-İş bünyesinde bir Kooperatifler Bürosu kurulması konusunda görevlendirilmişti. İki yıl sonra da yani 1975 yılında ülkemizin ilk tüketim kooperatifleri birliği işçi tüketim kooperatifleri tarafından Ankara’da kurulmuş, Birlik Müdürlüğüne de benim getirilmem benimsenmişti. 1979 yılında ise Türk-İş’e bağlı en güçlü sendikalardan biri olan Yol-İş’in öncülüğünde ülkemizin en büyük tüketim kooperatifleri birliği YOL-KOOP kurulmuştu. Bu birliğin de ilk yıllarında genel müdürlüğünü yapmak bana kısmet olmuştu. YOL-KOOP’un üyeliği sayesinde Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA) ile tanışma fırsatı yakalamıştım ve 1980 yılında Moskova’da yapılan ICA Genel Kurulunda da “2000 Yılında Kooperatifler” konulu araştırmasını Türkçeye çevirerek yayımladığımız ünlü Kanadalı Kooperatifçi Prof. Alex Laidlaw ile tanışmam mümkün olmuştu. Yani, Cumhuriyetimizin 50. yılında tüketim kooperatifleri konusundaki bir araştırma ile başladığım kooperatifçilik serüveni, uygulamada beni nerelere getirmişti. Bu deneyim beni 1986 yılında 20 yıldan fazla sürecek bir diğer göreve, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) kooperatif uzmanlığına taşımıştı. Dahası, emeklilikten sonra da 10 yıldan fazla bir süre ILO ve BM’in kooperatif danışmanı olarak göreve devam etmem istenmişti. Bu durum sanırım herkese nasip olmayan bir ayrıcalıktır.
Rahmetli Nusret Uzgören hem Türk-İş’in düzenlediği işçi kooperatifleri eğitim seminerlerine zaman zaman katılmış hem de YOL-KOOP’un çalışmalarını yakından izlemiş, bazı genel kurullarına da katılarak benimle ilgili güzel sözler söylemişti. Uzgören ayrıca 1981 yılında YOL-KOOP’un Atatürk’ün 100. doğum yıldönümü vesilesiyle düzenlediği “Atatürk ve Kooperatifçilik” yazı yarışmasında da Prof. Dr. Ziya Gökâlp Mülayim ve rahmetli Prof. Dr. Cevat Geray ile birlikte jüri üyeliği yapmıştı. YOL-KOOP’un tarafından kitap halinde yayımlanan bu yarışmayı o yıllarda A.Ü. Ziraat Fakültesinde genç bir asistan olarak görev yapan Dr. Cemal Taluğ kazanmıştı. Prof. Dr. Cemal Taluğ daha sonra Ankara Üniversitesi Rektörlüğü yapmıştı.
Türk Kooperatifçilik Kurumu’nun yarışması için 1973 yılında henüz daha öğrenci iken Tunç Tayanç ile birlikte hazırladığım bu araştırmanın benim iş yaşamıma bu denli damga vuracağı aklımın ucundan bile geçmemişti. İçinde bulunduğumuz Cumhuriyetimizin 100. yılında, 50 yıl geriye giderek bu başlangıcı anımsamam ve unutamamam o nedenle benim için çok önemli.
Cumhuriyetimizin 100. Yılı kutlu olsun!…
Böylesine önemli projelere imzasını atmış, başarılı çalışmaları ülkemiz dışında da taktir görmüş sayın Hüseyin POLAT Hocamızla bir dönem çalışma fırsatım olduğu için çok şanslıyım. Birlikte çalıştığı personeli tarafından onun kadar sevilen bir başka genel müdür olduğunu sanmıyorum. Selam ve saygılarımla.
Kooperatifçilik konusunda Turkiye’nin ve dünyanın sayılı bilim insanlarından birisi olan Sayın Hüseyin Polat ile çalışma şansı bulanlardan birisiyim. Çalışmaları yaşamıma örnek olmuştur. Ülkemin kendisinden daha fazla yararlanmasını beklerdim. Kooperatifçilik konusunda çok sayıda değerli yayınları ve kitapları olan Hüseyin Polat’a saygı ve sevgilerimi sunuyorum.