Sistematik olarak izlenen hava kalitesinin değerlendirilmesinin en yararlı yollarından biri endekslerin kullanılmasıdır. Endeksler kısa veya uzun dönem için hesaplanabilir. Kısa dönemli hava kirletici endeksleri, genel olarak halkı bilgilendirmek veya uyarmak için kullanılır. Uzun dönemli hava kirletici endekslerinde hava kirliliğine uzun süreli maruz kalma durumları dikkate alındığından, bu endeksler politika sonuçlarını izlemek ve değerlendirmek için daha uygun araçlardır. Ülkeler, belirlemiş oldukları ulusal hava kalitesi standartlarına karşılık gelen endeksleri oluştururlar. Bu nedenle, bölgeler ya da dünya genelinde ülkeleri birbiri ile karşılaştırmak kolay değildir.
CITEAIR projesi
CITEAIR (Common Information To European AIR), kentler bazında hava kalitesini karşılaştırmayı amaçlayan bir Avrupa Birliği (AB) projesi olarak gerçekleştirilmiştir. CITEAIR ve CITEAIR II (CiteairII, 2012) projeleri Mart 2004’te başlamış ve Aralık 2011’de sona ermiştir. Projenin amacı, AB kentleri için kolayca anlaşılabilir ve karşılaştırılabilir kamuya açık hava kalitesi bilgisini üretmektir.
Projenin iki önemli çıktısı vardır. Bunlardan ilki kısa ve uzun dönemli endekslerin oluşturulmasıdır. Proje kapsamında yer alan AB kentleri için saatlik, günlük ve yıllık hava kalitesi endeksleri hesaplanmıştır. İkincisi ise AB kentlerinde ölçümü yapılmış hava kirleticilerine dayalı olarak geliştirilen interaktif bir internet sitesidir. Sitenin amacı, yerel web sitelerinin yerini almak değil, verileri kolay anlaşılır ve karşılaştırılabilir bir şekilde sunmak için ortak bir yer ve ortak bir yol sunmak; bir platform işlevi görmektir. Bu amaç doğrultusunda, 2011 yılı sonunda 90’dan fazla kent ve bölgenin gerçek zamanlı çevresel verileri yayınlanmıştır.
CITEAIR, proje dışı kentler ve diğer paydaşlarla da işbirliği yapmaktadır. Her ne kadar proje bitmiş olsa da proje ortakları arasındaki işbirliği devam etmektedir. Ayrıca internet sitesi katılmak isteyen kentlere açıktır. Ancak proje dışı kentlerin oluşturulan ağa katılımı, söz konusu kentlerin AB standartlarını kabul edeceği anlamına gelecektir. Bu taahhüt, ilgili kentlerin hava kalitesini iyileştirerek çevresel sürdürülebilirliklerine katkı sağlayabilir.
Endekslerin tanımları
Hava kalitesinin farklı zaman ölçeklerinde karşılaştırılmasını sağlamak için üç endeks geliştirilmiştir:
Saatlik endeks: Saatlik değerlere dayalıdır ve her saat güncellenen hava kalitesini bugün için tanımlar.
Günlük endeks: Dünkü genel hava kalitesi durumunu temsil eder, günlük değerlere dayanır ve günde bir kez güncellenir.
Yıllık endeks: Kentin yıl boyunca genel hava kalitesi koşullarını temsil eder, AB hava kalitesi standartlarıyla karşılaştırır ve yılda bir kez güncellenir.
Hava kirletici endekslerinin belirlendiği ölçümler, kentlerde trafiğin yoğun olduğu ve olmadığı farklı yerlerde gerçekleştirilmektedir.
Saatlik ve günlük hava kalitesi endeks hesabı
Her iki endeks 0 (çok düşük) – 100 (çok yüksek) arasında 5 seviyeye sahiptir. Endekslerin hesaplanmasında partikül madde (PM10), azot dioksit (NO2) ve ozon (O3) ve verilerin mevcut olması halinde bunlara ek olarak karbonmonoksit (CO), partikül madde (PM2.5) ve kükürt dioksit (SO2) kirleticileri dikkate alınmaktadır. Mevcut durumda, bir kentin PM10, NO2 ve O3 ölçümleri içerisinde en yüksek hava kirletici değeri o kentin hava kalitesi endeksi olarak belirlenir.
Yıllık hava kalitesi endeks hesabı
Yıllık hava kalitesi endeksi, bir kentin hava kalitesi durumuna tüm yıl boyunca ve AB standartlarına göre genel bir bakış sağlar. Yıllık endeksi hesaplamak için kullanılan hava kirleticileri ve sınır değerleri Tablo 1’de sunulmuştur.
Sınır değerleri Dünya Sağlık Örgütü tarafından belirlenen öneriler ve sağlığın korunması ile bağlantılıdır. Mevcut durumda kentlere ait hava kalitesi endeks değerleri, Tablo 1’de verilen kirleticilerden NO2 (yıllık), PM10 (yıllık) ve PM10 (günlük) değerlerinin ortalamaları alınarak hesaplanmaktadır.
Tablo 1. Yıllık hava kalitesi endeks hesaplama şeması
| Hava Kirletici | Sınır değer | Hesap |
| NO2 | Yıllık ortalama=40 µg/m3 | Yıllık ortalama/40 |
| PM10 | Yıllık ortalama=40 µg/m3 | Yıllık ortalama/40 |
| PM10, günlük | 50 µg/m3 değerini aşan gün sayısı=35 | Log(gün sayısı+1)/Log(36) |
| O3 | 8 saat ortalama değer ≥120 µg/m3 olduğu gün sayısı=25 | (8 saat ortalama değer ≥120 µg/m3 olduğu gün sayısı)/25 |
| PM2.5 | Yıllık ortalama=20 µg/ m3 | Yıllık ortalama/20 |
| SO2 | Yıllık ortalama=20 µg/ m3 | Yıllık ortalama/20 |
| Benzen | Yıllık ortalama=5 µg/ m3 | Yıllık ortalama/5 |
Kentler için hesaplanan yıllık hava kalitesi endeks değerlerinin yorumu Tablo 2’de verilmiştir. Değerler AB direktiflerinden türetilmiştir. Bir kent için hesaplanan hava kalitesi endeksi, Tablo 2’de verilen hedef endeks (≤1) değeri ile karşılaştırılır. Endeks değerinin, AB standartlarına uzaklığından hareketle, hava kirliliği sorununun uzun dönemli çözümlerine yönelik olarak politikaların gözden geçirilmesi mümkündür.
Tablo 2. Yıllık hava kalitesi endeks değerlerinin yorumu
| Endeks Değeri | Hava Kalitesi |
| >1 | AB standartları bir veya daha fazla kirletici tarafından aşılmıştır. |
| 1 | AB standartlarını karşılanmaktadır. |
| <1 | AB standartlarından daha iyidir. |
Kentlerde yıllık hava kalitesi endeksleri
Nüfusu yüz bin kişinin üzerinde olan bazı AB kentleri için CITEAIR yıllık hava kalitesi endeks değerlerini Tablo 3’ten görebilirsiniz. Fransa’nın Lyon kenti, AB standartlarını aşarken (bkz. Tablo 2) diğer kentler genel anlamda AB standartlarına uygunluk göstermektedir.
Tablo 3. Yıllık Hava Kalitesi Endeksleria
| Ülke-Kent | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 |
| Fransa-Annecy | 0.63 | 0.70 | 0.61 | 0.52 | ||
| Fransa-Clermont-Ferrand | 0.71 | 0.58 | 0.57 | 0.64 | 0.54 | 0.43 |
| Fransa-Grenoble | 1.21 | 0.78 | 0.92 | 0.93 | 0.89 | 0.62 |
| Fransa-Lyon | 1.60 | 1.08 | 1.30 | 1.15 | 1.03 | 0.85 |
| Fransa-Nantes | 0.70 | 0.61 | 0.59 | 0.53 | 0.58 | |
| Fransa-Reims | 0.81 | 0.78 | 0.90 | |||
| Fransa-Saint-Etienne | 0.88 | 0.63 | 0.65 | 0.66 | 0.60 | 0.47 |
| Fransa-Strasbourg | 1.24 | 0.97 | 0.95 | 0.90 | ||
| Norveç-Oslo | 0.82 | 0.66 | 0.69 | 0.62 | 0.56 | 0.65 |
| İsviçre-Zurich | 0.77 | 0.54 | 0.58 | 0.51 | 0.59 | 0.50 |
a İnternet sitesinde endeks değeri bulunmayan yıllar boş bırakılmıştır.
Son söz
Endeksler, tek bir değer üzerinden durum tespiti yaparak karar verme süreçlerini desteklerler. Endeks değerlerinin zaman içerisindeki değişimi, ele alınan konuda ilerleme olup olmadığını ortaya koyar. Dolayısıyla endeksler, “gerçeklik kontrolü” işlevi görürler. Bu nedenle, politikaların başarısının izlenmesinde vazgeçilmez araçlardır.
Endeks çalışmalarında, göstergelerin ağırlıklandırılmasında genellikle eşit ağırlıklandırma yöntemi benimsenir. CITEAIR projesi de bu açıdan istisna değildir. Ancak bilindiği üzere farklı hava kirleticiler, farklı etkilere sahiptir. Bu nedenle, eşit ağırlıklı göstergeler üzerinden hesaplanan endeksler, acil ve öncelikli sorunları maskeleyebilir. Hava kirliliği konusunda daha gerçekçi değerlendirmeler için kirletici etkilerinin birbirlerine göre ağırlık oranlarını dikkate alan endekslerin üretilmesi yararlı olacaktır.
Kaynakça
CiteairII-Common Information to European Air, CAQI Air quality index, EU, European Regional Development Fund, Regional Initiative Project, 2012, Erişim
