Kooperatif ve Mütüel Ekonomisi 2023: Birleşik Krallık’ın Demokratik Ekonomisi Üzerine Bir Rapor (Co-operative and Mutual Economy 2023: A report on the UK’s democratic economy) 27 Eylül 2023’te yayımlandı. Birleşik Krallık Kooperatifler Birliği’nin (Co-Operatives UK) raporu, bu ölçekte hazırlanan ilk rapor olması ile de önem taşımakta. Raporun detaylarına geçmeden evvel şu soruyu soralım ve ardından da yanıtı verelim isterim: Demokratik ekonomi nedir ve bizim için önemi nedir?
Demokratik Ekonomi
Günümüzde sosyal hizmetler, iklim değişikliği gibi konular üzerinde gün geçtikçe daha az kontrol sahibi olduğumuzu ve ekonomi üzerindeki etkimizin giderek azaldığını hissediyoruz. Demokratik ekonomi, insanlara kolektif olarak gerçek anlamda kontrol ve mülkiyet veren işletmelere ve örgütlere verilen isimdir. Demokratik yapılarından ötürü bu kuruluşlar insanlar ve toplumlar için vardır. Sadece (bedeli ne olursa olsun) kâra odaklanan hissedarlarını değil, üyelerini en ön sıraya koyarlar ve yarattıkları refahtan insanlara adil bir pay verirler.
Temel Bulgular[i]
Kooperatifler, karşılıklı yardımlaşma sandıkları (mütüeller)[ii], çalışanlara ait işletmeler, yapı toplulukları (building societies)[iii] Birleşik Krallık’taki demokratik ekonomi kuruluşlarıdır.
Birleşik Krallık’ın demokratik ekonomisi genelinde faaliyet gösteren 9.113 bağımsız işletme bulunmaktadır. Tarımdan finansa, enerjiden eğitime kadar uzanan geniş bir yelpazede faaliyet gösteren bu işletmelerin toplam yıllık cirosu 87,9 milyar sterline ulaşmaktadır. Demokratik işletmeler kendilerini sadece zenginliği değil, gücü de paylaşarak diğer işletmelerden ayırırlar. Kazançlarını hizmet ettikleri topluluklara yeniden yatırım olarak yönlendirirler, kayda değer bir sosyal etki yaratırlar ve öncelikleri arasında sosyal fayda vardır.
Bu bağımsız işletmelerin %83,2’si kooperatif, %15,6’sı çalışanlarının mülkiyetindeki işletme, %3,2’si finansal ve diğer karşılıklı yardımlaşma sandığı ve %0,5’i yapı topluluğudur. Çalışanlarının mülkiyetindeki işletmelerin sayısı şu anda görece az olmakla birlikte, artış hızı dikkate değerdir. Bu kuruluşların sayısı son beş yılda 3,8 kat artmıştır. Son 12 aydaki artış oranı ise %37,7’dir.
Demokratik ekonomi kuruluşlarının toplam üye sayısı 74 milyondur. Üye sayısının Birleşik Krallık nüfusundan fazla olması, bireylerin değerleri ve öncelikleri ile uyumlu işletmelere ortak mülkiyet ve yönetim hakkı veren gerçek üyeliğe yönelik güçlü arzuyu yansıtmaktadır. Üyelerin 14,3 milyonu kooperatif üyeleridir. Finans mütüellerinin üye sayısı 33,9 milyon, yapı topluluklarının üye sayısı 25,8 milyon ve çalışanlarının mülkiyetindeki işletmelerin üye sayısı da 180 bindir.
Bunların yanında, demokratik ekonomi 411.634 bireye iş imkânı sağlar ve bunu yaparken çalışanları için tatminkâr, yetkilendiren ve anlamlı bir ücret veren ortam yaratır. Demokratik ekonomi çalışanlarının 249 bini kooperatiflerde çalışmaktadır.
Kooperatifler
Demokratik ekonominin en büyük parçası olan kooperatiflere ayrı bir başlık açmamız doğru olacaktır. Toplam işletmelerin %83,2’sini kooperatifler oluştururken demokratik ekonominin 87,9 milyar sterlin olan cirosunun 40,9 milyar sterlinlik kısmı kooperatifler tarafından gerçekleştirilmektedir. Finansal mütüellerin cirosu 28,5 milyar sterlin, çalışanların mülkiyetindeki işletmelerin cirosu 23,1 milyar sterlin ve yapı topluluklarının ise cirosu 7,4 milyar sterlindir.
Toplam 7.586 kooperatifin çalışan sayısı 249.142’dir. Kooperatiflerin ciro ve üye sayısı açısından son üç yıldaki gelişimi Tablo 1’de gösterilmiştir.
Tablo 1. Kooperatiflerin Yıllık Ciro ve Üye Sayıları
| Yıllık Ciro (milyar sterlin) |
Üye Sayısı (milyon) |
|
| 2021 | 38,5 | 14,0 |
| 2022 | 39,4 | 14,0 |
| 2023 | 40,9 | 14,3 |
- Kooperatiflerin dayanıklılığı dikkat çekicidir; yeni kurulan kooperatiflerin %83,3’ü beş yıl sonra da yaşamına devam ederken, bu oran diğer işletmelerde %38,4 seviyesindedir.
- Kooperatiflerin sürdürülebilirliğe katkısı önemlidir. Kooperatifler yeşil enerjiye geçiş için iyi şekilde konumlanmışlardır. Son beş yılda enerji ve çevre sektörlerinde faaliyet gösteren kooperatiflerin sayısı %18,6 oranında artmıştır.
- Önde gelen kooperatifler, kooperatifleri destekleyen politikaların savunuculuğunu yapmaktadırlar ve siyasi partileri kooperatiflerin büyümesini desteklemeye çağıran bir politika platformu oluşturmaktadırlar.
Birleşik Krallık ülkeleri bazında kooperatiflere ilişkin özet bilgiler Tablo 2’de gösterilmiştir.
Tablo 2. Ülkelere Göre Kooperatifler
| Kooperatif Sayısı | Üye Sayısı (milyon) |
Ciro (milyon sterlin) |
|
| İngiltere | 6.188 | 12,4 | 37,1 |
| İskoçya | 621 | 0,7 | 1,8 |
| Kuzey İrlanda | 253 | 0,7 | 1,3 |
| Galler | 521 | 0,3 | 0,5 |
Kooperatiflerin önemli çoğunluğu İngiltere’de yer almaktadır. Bu 6.188 işletme, 2022 yılına göre %0,83’lük bir artışla, toplam yıllık cironun %90’ını sağlamaktadır. İskoçya ve Galler’de destekleyici hükümet politikalarının sonucunda, kooperatif işletmelerinin sayısı bakımından hızlı bir büyüme kaydedilmiştir. 1 milyon kişi başına yeni kooperatif sayısında bu dört bölge arasında önemli farklar görülmektedir. İlk sırada Galler (5,5) yer alırken İngiltere (2,9) son sıradadır.
Kooperatiflerin sektörlere göre dağılımı Tablo 3’te verilmiştir.
Tablo 3. Sektörler Bazında Kooperatifler
| Sektör | Kooperatif Sayısı | Ciro (milyon sterlin) |
| Perakende | 771 | 28.500 |
| Tarım | 483 | 8.500 |
| Spor ve hobi | 568 | 797 |
| Konut | 788 | 636 |
| Eğitim | 257 | 577 |
| Sosyal kulüpler ve ticaret birlikleri | 2.484 | 479 |
| Üretim | 84 | 472 |
| Finans | 444 | 273 |
| Sağlık ve sosyal bakım | 120 | 179 |
| Hukuk hizmetleri | 146 | 104 |
| Gıda ve birahane | 387 | 59 |
| Enerji ve çevre | 300 | 39 |
| Diğer | 754 | 285 |
| Toplam | 7.586 | 40.900 |
Ciro içindeki payı görece düşük olsa da en fazla kooperatif sosyal kulüpler ve ticaret birliktelikleri alanında kurulmuştur.
Kooperatif Öyküleri
Nationwide Building Society Nationwide Building Society, aynı zamanda müşterisi olan 16 milyon üyesi ile dünyanın en büyük yapı topluluğu. Hizmet ettiği toplulukların ve üyelerinin yararına faaliyet gösteriyor. Nationwide, yeni programı Fairer Share (daha adil pay) ile uygun üyelerine 100 poundluk ödemelerle toplam 340 milyon sterlin ödeyecek. Aynı zamanda mevcut üyeleri için %4,75 faizli Fairer Share Bonosu çıkardı ve bunun yanında 1 milyar sterlini aşan tutarda bir tutarı, avantajlı getiriler ve teşvikler biçiminde üyelerine iade edeceğini açıkladı. |
| Equal Care Kooperatifi
Equal Care (Eşit Bakım) Kooperatifi, West Yorkshire’de faaliyet gösteren bir kooperatif. Merkezi yönetimin insanı ikinci plana atan ve düşük yatırımlar yüzünden artık bekleneni veremeyen bakım hizmetlerine bir alternatif olarak kurulmuş. Çalışmalarının merkezine insanı alarak yetersiz bakım konusuna inovatif bir çözüm bulmuş. Kendi üyeleri tarafından geliştirilen bir çevrimiçi platformu olan kooperatif, bakıma ihtiyaç duyan kişilerin bu platform aracılığı ile kendine bakacak ekipleri oluşturmasını sağlıyor. Bu ekip aile üyeleri, arkadaşlar, komşular ve gönüllülerin yanında ücretli kişilerden de oluşabiliyor. Görevler bu kişiler arasında paylaştırılıyor.
Bu sayede bakıma ihtiyaç duyan kişi, hem kimin ne zaman geleceğini, ne iş yapacağını kendi düzenleyip, bilgi sahibi olabiliyor hem de bakım hizmeti veren kişiler de baktıkları kişinin ailesi ve yakınları ile tanıştıkları için kendilerini daha ait hissediyorlar ve bu his yaptıkları işten daha fazla tatmin duymalarını da sağlıyor. Bu sistemde hizmet verenler ise yolda geçirdikleri sürenin de ücretini almak gibi finansal avantajlara da sahip olabiliyorlar, ayrıca bir ekibin parçası olarak ve ekipteki kişiler ile iletişim kurarak aidiyet duygusu geliştiriyorlar. |
Demokratik Ekonominin En Büyük Oyuncuları
Demokratik ekonomide toplam cironun %62’si ve toplam üye sayısının %47’si en büyük 10 oyuncuya aittir. 2023 itibarı ile demokratik ekonominin en büyük 10 oyuncusu Tablo 4’te listelenmiştir.
Tablo 4. En Büyük 10 Kuruluş
| İsim | Sektör | Ciro (milyon sterlin) |
Üye Sayısı | |
| 1 | Royal London Sigorta | Finans | 11.833 | 8.800.000 |
| 2 | Co-Op Grup | Perakende | 11.480 | 4.410.000 |
| 3 | John Lewis Ortaklığı | Perakende | 10.534 | 76.400 |
| 4 | Forrest Life | Finans | 5.771 | 1.575.000 |
| 5 | Nationwide | Finans | 3.860 | 16.300.000 |
| 6 | Arla Gıda | Tarım | 2.493 | 2.127 |
| 7 | BUPA | Sağlık | 2.383 | 2.800.000 |
| 8 | National Merchant | Perakende | 2.251 | 1.230 |
| 9 | NFU Sigorta | Finans | 2.010 | 900.000 |
| 10 | Mott McDonald Grubu | Üretim | 1.805 | 15.107 |
Sonuç
Raporun sonuç bölümünde yer verilen başlıca tespitler aşağıdadır:
- Kooperatifler ve mütüeller Birleşik Krallık ekonomisine giderek artan bir katkı sağlamaktadır. Bu önemli ve olumlu bir gelişmedir, çünkü bunlar çok kıymetli işletmelerdir. Dayanıklı ve verimlidirler, istihdam yaratırlar ve finans, konut, bakım ve enerji gibi bozuk sistemleri tamir etmek için büyük potansiyele sahiplerdir. Demokratik ekonomi kapsayıcı, sorumlu ve refah arttırıcı büyümeye katkı sağlar.
- 87,9 milyar sterlinlik toplam ciro oldukça büyük bir rakam olmakla birlikte diğer ülkeler ile kıyaslandığında küçüktür ve ciro büyümesi de yavaştır. Bu anlamda demokratik ekonominin büyük ve kullanılmamış bir potansiyeli vardır.
- Veriler kooperatifler ve mütüeller için de hızlı bir yıllık büyümenin mümkün olduğunu gösteriyor. Bu potansiyel çalışanların mülkiyetindeki işletmelerde, kredi birliklerinde de gözükmektedir.
- Galler ve İskoçya’da hükümetin fonladığı kooperatiflerdeki büyümenin Kuzey İrlanda ve İngiltere’den yüksek olması yatırımlarla destek vermenin kooperatiflerin gelişimini desteklediğini göstermektedir.
- Uygun hukuki ve vergisel ekosistem de başarı için önemli bir faktördür. Çalışan mülkiyeti modelinin 5 yılda 3 kata varan hızlı büyümesi bu ortamın sağlanmasının büyümeyi ne şekilde desteklediğinin çarpıcı bir örneğidir. Kuruluş sayısında en yüksek artışın, program açıklanan bu kesimde olması bir tesadüf değildir.
- Yine de kooperatifler ve mütüeller çoğu kişinin pek de bilgi sahibi olmadığı bir konu olarak kalmaya devam etmekte olup, sosyal farkındalığı arttırmak büyümeyi destekleyecektir.
- Ekonomiyi sahiplenmeleri ve kontrol etmeleri için toplulukları cesaretlendirmeli, gençleri güçlendirmeli ve kritik kavşaklarda doğru desteklerle işletmelere ve insanlara ulaşarak demokratik modelleri benimsemelerine yardımcı olmalıyız.
- Bu anlamda etki yaratmak için bu işletmelerin etkisini ve önemini ispatlayacak daha fazla kanıt sunmak önemlidir.
Özetlemeye çalıştığımız bu raporun önümüzdeki yıllarda ekonomik odağının üzerine sosyal etkiyi de ekleyerek genişletilmesi planlanmaktadır. Bu ve benzeri raporların demokratik ekonominin etkisine dair kanıt ihtiyacını karşılamaktaki önemi ise tartışılmazdır.
[i] Raporda infografiklerde sunulan veriler ile metin içerisindeki sayısal veriler arasında bazı tutarsızlıklar mevcuttur.
[ii] Karşılıklı yardımlaşma sandıkları (mütüeller) hayat ve hayat dışı sigorta hizmetleri, tamamlayıcı sosyal güvenlik planları ve sosyal nitelikte küçük değerli hizmetler sunan işletmelerdir. Mevcut ve gelecekteki üyelerine ait olan ve onların yararına çalışan kuruluşlardır. Çoğu finansal hizmet kuruluşunun aksine, mütüellerin ödeme yapması gereken hissedarları yoktur.
[iii] Birleşik Krallık’ta yapı topluluğu, üyelerine aittir ve onların ortak yararı için çalışır. Üyeleri, hesabı olan, para yatıran veya konut kredisi alan kişilerdir. Bir yapı topluluğu, bankalarda olduğu gibi hissedarların yararı için yönetilmez.
Not: Öne çıkan görsel, Gerd Altmann —Pixabay
