Son yıllarda insanların ihtiyaçlarını karşılamakta yetersiz kalan ekonomik modellere bir alternatif bulmak ve yeni bir ekonomik model yaratmak (simit ekonomisi, dirlik iktisadı, planlı ekonomik küçülme vs.) konusunda büyük bir arayış var. Steve Waddell ve meslektaşları (2023), bu çabalarla ilişkili yeniliklerin analizinden yola çıkarak, dirlik odaklı bir “ekonomik işletme altyapısı” (EİA) çerçevesi ortaya koyuyorlar. Yazarların geliştirdikleri EİA çerçevesi bir ekonomik sistemi ayakta tutan gizli bir ekonomik altyapıyı gösterirken, tipolojinin unsurları da kolektif bir ekonomik sistem bütünü oluşturuyor.
Ekonomik Dönüşüm için İşbirlikçi Bir Girişimcilik Stratejisi
İnsanlar ekonomiyi düzenlemek için kullanılabilecek seçeneklerden bahsederken genellikle üç 19. yüzyıl modeline atıfta bulunurlar: Komünizm, kapitalizm ve sosyalizm. Ne mutlu ki son on yılda bu modellerin ötesinde yaklaşımlar ortaya çıkmaya başladı. Bu yaklaşımlar, tabandan gelen ekonomik dönüşüm girişimcileri ve yeni adlandırmalar etrafında örgütlenen düşünürler tarafından yönlendirilmektedir. Bunlar arasında simit ekonomisi, buen vivir, döngüsel ekonomi, yeşil ekonomi, planlı ekonomik küçülme ve diğerleri yer almaktadır. Yakın zamanda yapılan bir çalışmada bu türden 37 önemli adlandırma tespit edilmiştir.
Sistematik Dönüşümün Finansmanı başlıklı Catalyst 2030 Çalışma Grubu 11, bu yeni adlandırmalarla ilişkilendirilen yaklaşık 100 yeniliğin incelenmesine öncülük etmiştir. Yenilikler, Catalyst 2030’un değerleriyle uyumludur ve eşitlik, işbirliği ve zenginleşen bir doğal çevre üzerine kurulu bir dizi değeri paylaşmaktadır. Analizimiz, yenilikçi girişimcilerin bu değerleri hayata geçirmek için “ekonomik işletme altyapısı”nı (EİA) dönüştürdüklerini ortaya koymuştur. Yenilikler hâlâ mütevazı boyutlarda ve dağınık olsa da girişimciler birlikte kapsamlı yeni bir ekonomi türü geliştirmektedir. Bunları birleştirmek, büyütmek ve tam potansiyellerine ulaştırmak heyecan verici bir olasılıktır. EİA kavramı bunu yapacak bir strateji sunmaktadır.
Ekonomik “altyapı” genellikle elektrik, su, ulaşım ve iletişim gibi fiziksel unsurlarla özdeşleştirilir. Piyasalar gibi “işletme” altyapıları ise toplumsal altyapılardır ve ekonomik üretimi destekleyen örgütlenme biçimleridir. Altı tür EİA tanımlanmıştır. Bunlar birlikte, önemli karşılıklı bağımlılıkları olan bir ekonominin kapsamlı bir tanımını sağlar. Aşağıdaki şema, bu altyapıları yeni bir değerler bütününü yansıtan açıklayıcı yeniliklerle göstermektedir.
1. Anlatılar EİA
Tüm ekonomiler, dünyanın nasıl işlemesi “gerektiğine” dair belirli değerler ve hikâyeler üzerine kuruludur. Günümüzde hâkim olanlar, rekabetçi ilişkiler içinde kârı en çoklaştıran bireyleri öne çıkarmakta ve doğal kaynakların sonsuz olduğunu varsaymaktadır. Bu görüş, Catalyst 2030’un kendi anlatı çalışması ve Reset kampanyası gibi yenilikçi faaliyetlerle sorgulanmaktadır.
2. Yönetişim EİA
Anlatılar, ekonomik yönetişim yapılarının ve merkez bankaları gibi ekonomik hedeflerin oluşturulmasını destekleyen kurumların tasarımlarına zemin hazırlar. Araştırmalar, çok paydaşlı kuruluşlar gibi (mesela Orman Yönetim Konseyi) yeni değerler dizisini yönetişim yapısı ile bütünleştiren birçok örneği ortaya çıkarmıştır. Kosta Rika’daki yenilikçi bir yaklaşım, bölgesel çok paydaşlı toprak konseylerine liderlik rolü vermektedir.
3. Finansman mekanizmaları
Dirlik ekonomilerinin finansa yönelik altyapı yaklaşımı, finansın reel mal ve hizmet ekonomisindeki rolünü vurgular. Bu yaklaşım, zenginlere yönelik spekülatif finansal faaliyetlerin aksine adalet ihtiyacını da barındırır. Sorumlu Yatırım İlkeleri gibi girişimler yeni değerleri finansa eklemlemenin yollarını aramaktadır. Çalışma Grubu 11, yeni değerleri de içeren yeni “dönüşümün finansmanı için ekosistemleri” araştırmaktadır.
4. Değişim Mekanizmaları
EİA değişim mekanizmalarının üç bileşeni vardır.
- Piyasalar: Günümüzde piyasalar, üreticiler ve tüketiciler arasında aracı görevi gören çok sayıda oyuncunun yer aldığı karmaşık tedarik zincirleri ile tanımlanmaktadır. Güç; işçilerin, tüketicilerin ve toplumsal değişimin değil, şirketlerin elindedir. Değer temelli yeni yaklaşımlara örnek olarak Catalyst 2030’un Catalyst Market’i ve Kanada’nın batı kıyısındaki Great Bear Yağmur Ormanı ile bağlantılı ahşap ürünleri gibi üretim zinciri anlaşmaları verilebilir.
- Para birimleri: Günümüz piyasaları, zenginlere ve çok büyük ölçekli faaliyetlere fayda sağlayan hükümetler tarafından çıkarılan para birimlerine bağlıdır. Buna tepki olarak Toreke (Belçika), Totnes Pound (Devon, Birleşik Krallık), Regiogeld (Almanya), Berkshares, ABD gibi yerel para birimleri oluşturulmuştur. Daha yakın zamanlarda ise SEEDS gibi, topluluk ve yenilenme değerlerini içerecek biçimde tasarlanmış kripto para birimleri ortaya çıkmaktadır.
- Bütünsel Ölçüm Araçları: Yeni ekonomi, değer hedeflerini yansıtan ölçütlere ihtiyaç duymaktadır. Bu konuda birçok yeni sistem gelişmektedir. Vakıf dünyasında, ilkelere dayalı Blue Marble Evaluation geleneksel yaklaşımların önemli bir tamamlayıcısı haline gelmektedir. Diğer örnekler arasında Bhutan’ın Mutluluk Endeksi ve UNDP’nin İnsani Gelişme Endeksi yer almaktadır ki bunlar GSYH’nın hâkimiyetine meydan okumaya başlamıştır. Değer Raporlama Vakfı ve Yatırım Entegrasyon Projesi (TIIP), sınırlı “etki” değerlendirmesi ile geleneksel kısa vadeli yaklaşımların ötesine geçen yeni iş yaklaşımları geliştirmektedir. Catalyst 2030 üyesi TrueFootprint bu alanda lider konumdadır.
5. İşletme/Üretim Yapıları
Mevcut yapılar, sermaye sahiplerini ve üretim zincirlerindeki büyük kuruluşları gözetmektedir. Kooperatifler gibi geleneksel modeller, yeni ekonomik yaklaşımlarla uyumlu değerleri yansıtmaktadır. Dördüncü Sektör Grubu, büyüyen bir sosyal değer sektörünü ve gelir yaratan işletmeleri fayda şirketleri olarak tanımlamaktadır. Hissedarlardan ziyade paydaşlara hesap verme sorumluluğu olan yeni bir yasal biçim, Fayda Şirketleri olarak adlandırılmaktadır. Yeni şirketler bu yapıyı benimserken, Patagonia gibi bazı geleneksel şirketler de bu yapıya dönüşüyor. Kâr elde etmek için bir ya da iki şirketin egemen olduğu üretim “zincirleri” yerine, ortaya çıkan yaklaşımlar, gücün tüm katılımcılarla paylaşıldığı “üretim ekosistemleri”nde değer yaratmaya vurgu yapmaktadır.
6. Ürünler ve Hizmetler
Kullanıcının dirliğine odaklı ürün ve hizmetler, bazıları değerlerini kaybetmiş olsa da, genellikle geleneksel ürün ve hizmetlerden farksızdır. Turistlerin doğa korumayı ve toplulukları desteklediği ekoturizmde olduğu gibi ortaklaşa üretim yaklaşımları yaygınlaşmaktadır. Sağlıklı bir çevrenin sürdürülmesi için ekosistem hizmetleri karşılığında ödeme yapılması, su gibi ürünler için giderek yaygınlaşmaktadır. Hindistan’da Goonj’un yaptığı gibi malzemelerin geri dönüşümünü kırsal kalkınma çıktılarına dahil eden ve çevresel ayak izini azaltan örnekler de artmaktadır.
EİA çerçevesi, bir dirlik ekonomisinin hayata geçirilmesi için dört eyleme ihtiyaç olduğunu öne sürmektedir:
- EİA konusundaki anlayışın derinleştirilmesi ve ekonomik dönüşüm için bütüncül ekonomik sistemler yaklaşımının değerinin ortaya konulması.
- Her bir EİA biçiminin gücünün ve etkisinin sürekli olarak iyileştirmeler ve yeniliklerin benimsenmesi ile geliştirilmesi.
- Bağlantıların kurulmasının hızlandırılması. Yeni iş yapılarının gücü ancak yeni para birimleri, finansal sistemler, yönetişim çerçeveleri ve diğer EİA unsurları ile bağlantılı olduklarında tam olarak gelişecektir.
- Önceki adımların izole veya geçici eylemler olmaktan çıkıp yeni paradigma olarak bütüncül ekonomiler yaratmaya doğru ilerlemesinin sağlanması.
Catalyst 2030’un yeni duyurduğu yenilik ekonomisi sistemleri yaklaşımı bu adımları desteklemek için oldukça uygundur. Ancak, ortak bir nihai değere yönelik diğer yaklaşımları geliştirenlerle yoğun bir işbirliği içinde çalışmayı gerektirmektedir. Büyük hedeflerimize doğru dönüşümü birlikte başarabiliriz.
Not 1: Steve Waddell’ın Catalyst 2030 internet sitesinde 15 Mayıs 2023 tarihinde yayımlanan yazısından Murat Soysaraç tarafından çevrilmiştir. Erişim
Not 2: Öne çıkan görsel, Amélie Mourichon — Unsplash