Bir grup insan neden bir araya gelir ve kendi paralarını oluşturur? Ulusal para dururken bu zahmete gerek var mı? Dahası bu parayı toplumun diğer bireyleri nasıl kabulleniyor? Acaba yaşadığım kentin kendi parası olsa kullanır mıydım?
Dünyadan alternatif para örneklerinin ortak noktası ve öncelikli amaçları kentin parasının kentte kalmasını sağlamak. Mesele toplumların gelişmişlik seviyesi ve/veya ulusal paranın satın alma gücünün zayıf ya da kuvvetli da olması değil. Dünyada en çok alternatif para kullanan ülkeler başta Dolar ve Euro olmak üzere, görece değeri daha yüksek olan para birimini kullanan ülkeler. Peki, neden insanlar yerelde böyle bir harekete kalkışıyorlar? Çünkü her ülkenin ve her kentin koşulları farklı olsa da, insanların canını yakan dertler bir.
Denizleri Aşıp Gelenler
Dünyanın herhangi bir noktasında, bir market zincirine girdiğimizde meyve sebze raflarından düşünmeden satın aldığımız üzümün Şili’den gelmiş olma olasılığı oldukça yüksek. Ya da kuru bakliyatın Kanada ya da Hindistan’dan. Sadece gıda değil, raflardaki pek çok ürünün hasılatının çok uluslu şirketlerin kasasına giriyor olması da şaşırtıcı değil. Nerede ve hangi koşullarda üretildiğini bilmediğimiz, bir kıtadan yüklenip diğer kıtaya nakledilen, dahası üretiminde insanların hangi koşullarda çalıştırıldığından bihaber olduğumuz ürünleri satın almak ne kadar makul? Peki ya komşularımızın ürettikleri?
İşin özü şu ki; benim refahım, komşularımın refahına göbekten bağlanıyor. Bir noktadan sonra bireysel olarak banka hesaplarımızda ne kadar çok rakamın arka arkaya dizildiğinin de bir önemi kalmıyor. Çünkü dilediğimiz kadar evlerimizi yüksek duvarlarla koruyalım, güvenlikli sitelere kapanalım, refahımız önünde sonunda içinde var olduğumuz kentlerdeki ortalama refah seviyesinden etkileniyor. Madem canımızı yakan dertler bir, madem kentleri paylaşıyoruz; benim değil, bizim refahımızın artmasını sağlayacak çözümler gerekiyor. Ancak bu noktada şunu vurgulamak gerekli, böylesi bir çözüm reçetesinin tabandan gelmediği sürece başarılı olması mümkün değil.
İngiltere dünyanın en zengin ülkelerinden biri. Ancak bu zenginliğin yanı sıra yoksulluk ve eşitsizlik sorunu da göz ardı edilemeyecek boyutlara ulaşmış durumda. Tabandan yükselen bir hareket olarak alternatif para uygulaması İngiltere’de pek çok kentte karşımıza çıkıyor. Bu paraların ortak noktası paranın kentte kalmasını sağlamak ancak farklı özelliklere sahip örnekler de mevcut. Çünkü her topluluk yerelden gelen ihtiyaçlara göre tasarım yapmış. Bristol, Cardiff, Cornwall, Exeter, Kingston, Lewes, Liverpool, Plymouth, Stroud, Totnes, ve Worcester…
Hackney ve Oxford için de alternatif para geliştirilme aşamasında.
Bristol Pound
Bristol Pound 2012 yılında hayata geçen yerel para birimi. Çok kısa bir sürede bu alternatif para, Birleşik Krallık’ın en büyük yerel para birimi haline gelmiş. Amaç, Bristol’da değişim ile başa çıkma ve değişme kapasitesini arttırmak (resilient) ve sürdürülebilir bir iş dünyası oluşturmakla birlikte, daha adil ve kapsayıcı bir yerel ekonomi yaratmak. Üstelik yalnızca kağıt para şeklinde kullanılmıyor. IOS ve Android tabanlı uygulamaları akıllı telefonlara indirerek bu parayı kullanmak mümkün. Tek yapmanız gereken sisteme üye olmak. Elektrik faturaları dahil olmak üzere faturaları ödemek mümkün.
Bristol Pound üyelerinin sisteme sadakati %10’luk bir indirimle ödüllendiriliyor. Bu inisiyatif, dayanışma sayesinde pozitif bir değişim yaratmak, paydaşlar arasında yeni ilişkiler yaratırken mevcut olanları da kuvvetlendirmek peşinde. Dahası,
“Para yerelde dolaşıma devam ediyor. Böylece kredi kartı şirketleri de dahil olmak üzere yerelin dışındaki tedarikçiler, firmalar, çok uluslu şirketler ve bankalar değil, topluluk kazanıyor”.
Bristol Pound ile ödeme kabul eden 800’den fazla işletme var. Bu işletmeler inşaattan temizliğe, eğlenceden eğitime, enerji hizmetlerinden çiçekçilere kadar oldukça geniş bir yelpazede çeşitlenmiş durumda. Yanı sıra Belediye de yerel para birimini destekliyor. Bristol Belediye Meclisinin işletmelerden topladığı vergiler, pazar kirası gibi ödemeleri de bu yerel para birimi ile gerçekleştirmek mümkün.
Brixton Pound
Brixton Pound 2019 Eylül ayında hayata geçirilmiş. İnisiyatif yalnızca yerel para birimi oluşturmakla kalmamış, gıda fazlasını lezzetli yemeklere dönüştüren ve paylaşan bir kafe de işletiliyor. Proje ile küçük işletmeleri koruyarak yerel ticareti daha güçlü hale getirirken, toplumun bağlarını kuvvetlendirmek amaçlanmış. Yanı sıra eklenen amaçları şöyle özetliyorlar;
- Zorlu ekonomik zamanlar için Brixton ekonomisinde çeşitliliği desteklemek ve geliştirmek,
- Yerel sosyal ekonomi hakkında topluluk bilincini arttırmak,
- Brixton sakinlerinin sosyal ve mali geleceklerini korumak için kendi kendine yardım modelini ve değerlerini teşvik etmek ve kolaylaştırmak,
- CO2 emisyonlarını azaltmak için yerel mal tedarikini teşvik etmek,
- Brixton kentini bölgesel ve ulusal olarak yükseltmek, ekonomisine ve yenilikçi kapasitesine dikkat çekmek.
“Kuralları birlikte değiştirebiliriz” sloganı ile hareket eden Yeni Ekonomi Vakfı çalışmasına göre ulusal zincirlere harcanan paraya kıyasla bu alternatif para yerel ekonomide üç kat daha uzun süre dolaşımda kalmış.
Lewes Pound
Lewes Pound tasarlanırken savunulan temel mantık yine diğerlerindeki gibi; “yereldeki para yerel ekonomiye fayda sağlar ancak ulusal zincirlere harcanan para sağlamaz”. Yerel ekonomi güçlendikçe yükselen enerji, ulaşım ve gıda maliyetlerine karşı yerelde bir güç yaratmak mümkün. Lewes poundu üç temel düşünce üzerine kurulmuş;
- Ekonomik: Yerelde harcanan paranın yerelde kalmasını sağlamak ve yerel ekonomide refahı arttırmak
- Çevresel: Karbon ayak izini küçültmek. Yerel ekonominin desteklenmesi ile nakliyeye olan ihtiyaç azalacaktır.
- Sosyal: İşletmelerle toplum arasındaki ilişkiyi kuvvetlendirmek. Aynı zamanda insanların geçimlerini sağlamaları için yeni yollar bulmalarına yardımcı olmak.
Bir küçük bilgi daha, Lewes kenti ilk defa kendi para birimini kullanmıyor. 1789 ile 1895 yılları arasında da benzer bir uygulama kullanılmış.
Türkiye’de Alternatif Paralar
Başlık biraz yanıltıcı oldu ancak dikkat çektiğini düşünüyorum. Dünyada çok sayıda örneği olmakla birlikte Türkiye’de böyle bir uygulamanın varlığından henüz haberdar değiliz. Bilenler, duyanlar, kullananlar var ise haberdar olmak, dahası böyle bir uygulamayı hayata geçiren toplulukla bir söyleşi de yapmak isteriz…
