Dayanışma Ekonomisi Zaman Bankaları İle Güçleniyor

Zaman bankaları dayanışma ekonomisinin dağıtım ve değişim alanında yer alan bir uygulama. İnsanların farklı bilgi, beceri ve donanımlarını karşılıklılık esası ile değiş tokuş etmelerine olanak sağlayan bir sistem.

Önceki yazılarımdan biri, değişim aracı olarak alternatif paralar hakkındaydı (Kara, 2019). Alternatif para birimleri paranın yerelde kalmasını sağlayan, topluluktaki bireyleri destekleyen, dayanışma ekonomisinin önemli uygulama araçlarından biri. Paranın topluluğun içinde kalması, satın alma gücünün yerel ekonomide kalmasını sağlarken, yerel ekonomi de topluluğu dayanışma ruhu ile güçlendirmeye devam ediyor. Dahası yeni nesil yerel para birimlerinin tasarımında sosyal fayda da göz önünde bulundurulduğundan mesele ekonomik gücün artmasının da ötesine geçiyor. Ancak, dayanışma ekonomisinin uygulama örnekleri yerel para birimleri ile de sınırlı değil.

Bu sefer değişim aracı olarak topluluktaki herkesin, her gün eşit miktarda sahip olduğu, eşitlik söz konusu olduğunda hiç kimse arasında ayırım yapmayan bir birimden bahsediyoruz: Zaman. Zamanı aynen para gibi değiştirebildiğiniz, harcayabildiğiniz, aktarabildiğiniz veya biriktirebildiğiniz bir sistem hayal edin.

İşleyişin mantığı çok basit. Bir saatlik hizmet sunmanın karşılığında bir saatlik hizmet alma hakkınız oluşuyor. Bu hizmetin ne olduğu tamamıyla sizin yetenekleriniz, becerileriniz, donanımınıza bağlı. Yeter ki dayanışma ruhu görünür olsun. Bir yaşlıya kitap okumak da bu dayanışmanın bir parçası, gençlere verilen dil kursu da, çocuk bakımı da bahçeyi düzenlemek de…

Ölçebildiğimiz-Ölçemediğimiz

Ekonomi dendiğinde halihazırda içinde olduğumuz ve ders kitaplarında bizlere anlatılan ilişkiler, neden-sonuçlar yumağını algılıyoruz. Goodwin (2018) çekirdek ekonomiyi geleneksel ekonomi anlayışından ayrı tutuyor. Goodwin çekirdek ekonomi tanımını şu şekilde yapıyor; “hane halklarının ve toplulukların üretim, dağıtım, tüketim ve kaynak yönetimi gibi iç ekonomik faaliyetlerini sürdürdüğü yer”.

Cahn (2014) çekirdek ekonomi üzerine kaleme aldığı açık mektupta, GSMH hesaplarına dahil etmediğimiz üretimin hacminin aslında bizim tahmin ettiğimizden çok daha fazla olduğunun altını çiziyor. Son zamanlarda gittikçe daha fazla sayıda iktisatçı da, üretken ekonomik faaliyetlerin % 40-50’si kadarının piyasa dışında gerçekleştiğini ve bu üretimin geleneksel göstergelerle ölçülmediğini kabul ediyor. Peki ölçemediğimizi yok mu saymalıyız?

Dayanışma İhtiyacı Yeni Çözümler Getiriyor

Zaman bankası uygulamasının kökleri, 19. yy başlarında İngiltere’ye kadar uzanıyor ancak günümüz tasarımı 1980’de karşımıza çıkıyor. Uygulama, ABD’de güçlü ve dayanıklı (resilient) toplumların inşası için çalışmanın ödüllendirilmesini ve teşvik edilmesini amaçlayan, Edgar Cahn ile dünya literatürüne giriyor.

Böylesi bir ihtiyacın kökeninde yine neoliberal politikalardan etkilenen toplulukların ihtiyaçlarının nasıl giderileceği sorusu yatıyor. Çünkü Cahn “zaman bankası”nı Ronald Reagan’ın sosyal programların fonlarını kestiği dönemde, alternatif bir sistem olarak tasarlıyor. Böylelikle ilk zaman bankası uygulaması 1981 yılında St. Louis’de hayata geçiriliyor. Devletin elini eteğini çektiği hizmetler, topluluğun içinde karşılanmaya başlıyor. ABD’de zaman bankalarının sayısı artınca 1995 yılında bağımsız bir ağ olan TimeBanks USA oluşturuluyor.

TimeBanks USD amacını şu şekilde tanımlıyor:

“zamanı ve yeteneği değişerek, eşitliği ve topluluk ekonomisinde yardımseverliği desteklemek.”

Her Topluluk Kendi Tasarımını Yapıyor

TimeBanks USA ağı, zaman bankalarının yayılmasını sağlamakla kalmıyor. Aynı zamanda toplulukları zaman bankacılığı konusunda kurslar, kılavuzlar, rehber kitaplar ve materyaller, atölye çalışmaları, konferanslar ve danışmanlıklar ile destekliyor. Her bir zaman bankası, TimeBanks USA’nın bir üyesi olmakla birlikte, kendi katılım ve üyelik süreçlerini de bağımsız olarak yürütüyorlar. Üye sayısı az sayıda banka için binlerin üzerine çıkıyor, bir kısmının yüzlerle ifade edilen üyesi bulunuyor. ABD’deki bu bankaların içinde bazıları oldukça aktif faaliyet gösterirken, bir kısmı henüz kurulma aşamasında, yeni kurulmuş ya da yeterince aktif değiller.

Bu noktada yine alternatif paralarda olduğu gibi altını çizmemiz gereken bir nokta var. Her bir zaman bankası kendi karakteristik özellikleri ile tasarlanıyor. Çünkü her biri topluluğun ihtiyaçlarından yola çıkarak, o ihtiyaçlara göre şekillendiriliyorlar. TimeBanks USA’nın üyeleri arasında Avustralya, Fransa, Yunanistan, Guatemala, Yeni Zelanda ve Güney Kore’den bankalar da yer alıyor. Ancak bu ülkeler arasında en aktif olanlar Yeni Zelanda ve Güney Kore.

Zaman Bankaları: Temel Prensipler

Zaman bankaları temelde beş prensip üzerine tasarlanmış:

Varlıklar: Hepimiz varlığız. Her insanın katkı sağlayabileceği bir şey vardır.
İşin Yeniden Tanımlanması: Bazı işler fiyatın ötesindedir. Sağlıklı çocukları büyütmek, güçlü aileler inşa etmek, mahalleleri yeniden canlandırmak, demokrasinin işleyişini sağlamak, sosyal adaleti geliştirmek, gezegeni sürdürülebilir kılmak için gereken her şeye değer vermek için çalışma yeniden tanımlanmalıdır. Bu amaçlar için çalışmanın onurlandırılması, kaydedilmesi ve ödüllendirilmesi gerekiyor.
Karşılıklılık: “Size nasıl yardımcı olabilirim?” sorusunun değişmesi gerekiyor. Bunun yerine “Hepimizin yaşayabileceği bir dünyayı kurmakta birbirimize nasıl yardımcı olabiliriz?” sorusu sorulmalı.
Sosyal ağlar: Birbirimize ihtiyacımız var. Ağlar bireylerden daha güçlü. Özel ilişkiler bağlılık üzerine kuruludur.
Saygı: Her insan önemlidir. Saygı, konuşma özgürlüğü, din özgürlüğü ve değer verdiğimiz her şeyin altında yatan bir kavramdır. Saygı, demokrasinin kalbi ve ruhudur.

Zaman Bankaları Dünyaya Yayılıyor

ABD’de başlayan bu dayanışma uygulaması yalnızca eyaletler arasında değil kıtalar arasında da yayılmaya başlamış. Günümüzde 34’den fazla ülkede zaman bankası uygulaması olduğu tahmin ediliyor. Dünyada toplam zaman bakası sayısının ise en az 300 olduğu tahmin ediliyor (TimeBanking International, 2019). Dünyada daha fazla topluluk zaman bankası uygulaması kullanıyor ancak zaman bankalarının en yaygın olarak kullanıldığı yer ABD olarak karşımıza çıkıyor.