İki Yıldönümü ve 21. Yüzyıl Kooperatifçiliği

Kooperatifçiliğin uluslararası ölçekte düzenlenmesi açısından en önemli çalışmalar; Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA), Birleşmiş Milletler (BM) ve Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu kurumların aldıkları kararlar, kooperatifçiliği biçimlendirmekte ve ona yön vermektedir. Bu yıl, uluslararası kooperatif hareketinin tarihi açısından dönüm noktası niteliğindeki iki olayın yıldönümü var: “Kooperatiflerin Teşvik Edilmesi” başlıklı 193 sayılı Tavsiye Kararı’nın ILO tarafından kabul edilmesi ve BM kararı ile kutlanan “Uluslararası Kooperatifler Yılı”. Tavsiye Kararı’nın yirminci, Uluslararası Kooperatifler Yılı’nın ise onuncu yıldönümünde; kooperatiflerin 21. yüzyılın işletmeleri olarak tanınmasında ve biçimlenmesinde önemli rolü olan bu olaylara bir kez daha bakmakta yarar var.

Kooperatiflerin Teşvikine İlişkin Tavsiye Kararı (20 Haziran 2002)

ILO tarafından 90. Uluslararası Çalışma Konferansında onaylanan 193 sayılı Kooperatiflerin Teşvikine İlişkin Tavsiye Kararı^[i], kooperatifçilik hakkındaki tek küresel normatif referans dokümandır (Esim, 2018). Kararın önemi ve etkisi çok yönlüdür. Nitekim, Tavsiye Kararı bugüne kadar 100’den fazla üye ülke tarafından kooperatif politikaları ve yasalarının güncellenmesinde ya da yeni yasa hazırlanmasında kullanılmıştır (Polat, 2019).

Karar, beş bölüm ve bir ekten oluşmaktadır:

Kapsam, Tanım ve Amaçlar
Politika Çerçevesi ve Hükümetlerin Rolü
Kooperatiflerin Teşvikine İlişkin Kamu Politikalarının Uygulamaya Konulması
İşçi ve İşveren Kuruluşları İle Kooperatif Örgütlerinin Rolü ve Aralarındaki İlişkiler
Uluslararası İşbirliği

EK. Uluslararası Kooperatifler Birliği’nin 1995 Yılı Genel Kurulu’nda Kabul Edilen Kooperatif Kimlik Bildirgesi’nden Alıntı

Tavsiye Kararı, ICA Genel Kurulunun 1995 yılında gözden geçirerek kabul ettiği kooperatifçilik tanımını, değerlerini ve ilkelerini benimsemiştir. Ayrıca, Kooperatif Kimlik Bildirgesi Karar metninin sonunda aynen alıntılanmıştır. Dolayısıyla, ICA’nın kooperatiflerin “işletme” boyutunu öne çıkaran bu yeni kooperatif tanımı ve daha genel olarak Kooperatif Kimliği ILO tarafından da kabul görmüştür.

Bu kararla, kooperatiflerin; istihdam yaratma, kaynak kullanımı, yatırım yapma, ekonomiye katkıda bulunma, tüm insanların tam olarak ekonomik ve sosyal kalkınmaya katılımlarını teşvik etme bakımından sahip oldukları önem kabul edilmiştir. Ayrıca, kooperatiflerin de içinde bulunduğu güçlü bir sosyal ekonominin varlığının da gerekli olduğu açık bir biçimde vurgulanmıştır.

“ekonomide, kooperatiflerin de dâhil olduğu, toplumun sosyal ve ekonomik ihtiyaçlarına cevap verecek güçlü ve diğerlerinden farklı dinamik bir sektörün kurulması ve geliştirilmesi” (Md. 4/h)
“Dengeli bir toplum için güçlü bir kamu sektörü ile özel sektörün yanı sıra kooperatiflerin ve diğer sosyal ve hükümet dışı kuruluşların içinde bulunduğu güçlü bir sektörün varlığı da gereklidir” (Md. 6)

Tavsiye Kararı’nda, gelişmişlik düzeyleri ne olursa olsun bütün ülkelerde, kooperatiflere ve ortaklarına yardımcı olmak üzere kooperatiflerin sahip olduğu potansiyeli teşvik edici önlemler alınması gerektiği belirtilmektedir (Md. 4).

Karar, kooperatiflerin yaşamalarına ve büyümelerine elverişli bir yasal çerçeve hazırlanması için devlete çok önemli görevler yüklemektedir. Devletlerin kooperatiflerin kurulmalarını kolaylaştırmaları ve büyümeleri için elverişli ortamı yaratmaları ancak bunları yaparken belirli ilkeleri gözetmeleri beklenmektedir. Kooperatiflerin “özerkliğine” özen gösterilmesi (Md. 6/c ve e) ve hükümetlerin kooperatif işletmelerle sermaye şirketlerine “eşit mesafede” durması (Md. 6/c ve Md. 7/2) hükümetlerin kooperatifçilikle ilgili yasal düzenlemelerine ve politikalarına yön verecek iki önemli ilkedir.

8. madde, ulusal politikaların çerçevesini çizmektedir. Maddede sıralanan önerilerden bazıları şunlardır:

İşçi haklarını ihlal eden sahte kooperatiflerle mücadele edilmesi;
Kooperatiflerde ve işletmelerinde cinsiyet eşitliğinin teşvik edilmesi;
Ortakların, çalışanların ve idarecilerin, teknik ve mesleki becerilerinin, girişimcilik ve yönetim kapasitelerinin, ticari potansiyel bilgilerinin ve ekonomik ve sosyal politika konusundaki genel bilgilerinin geliştirilmesi;
Ulusal eğitim ve öğretim sisteminin uygun olan tüm aşamalarında ve toplumun genelinde kooperatif ilkeleri ve uygulamaları eğitiminin ve öğretiminin teşvik edilmesi;
Kooperatiflerin üretim ve rekabet düzeylerinin ve ürettikleri hizmet ve malların kalitesinin artırılması amacıyla eğitim ve gerek duyulan diğer yardımların sağlaması;
Kooperatiflerin kredi almalarının ve piyasalara girmelerinin kolaylaştırılması;
Kooperatiflere ilişkin bilgi yayımının teşvik edilmesi.

Tavsiye Kararı’nda ayrıca kooperatiflerle ilgili yasa ve yönetmelikler hazırlanmasında, yasalarda değişiklik yapılmasında ve ilgili politikalar saptanmasında hükümetlerin işveren ve işçi kuruluşları ve kooperatif örgütlere danışmaları istenilmektedir.

Kooperatifçiliğin uluslararası temellerini kuran bu belge, hükümetlerin kooperatifçiliğe ilişkin politika ve uygulamaları konusunda yapılması gerekenleri ayrıntılı olarak sunmaktadır. Bu özelliğiyle, kabulünden bu yana geçen sürede önemini yitirmeden yol gösterici olmayı sürdürmektedir.

Uluslararası Kooperatifler Yılı (2012)

BM’nin 18.12.2009 tarihinde yapılan 64. Genel Kurulunda alınan kararla, 2012 yılı “Uluslararası Kooperatifler Yılı” olarak ilan edilmiştir. Karar, kooperatiflerin sosyal gelişmedeki rolünün desteklenmesini amaçlamaktaydı. BM, 1990’lı yıllardan itibaren aldığı bir dizi kararda kooperatiflerin önemini kabul etmiştir (UN, 2019). Bununla birlikte, kooperatif işletmelerin 2008 krizi sırasında göstermiş oldukları başarımın söz konusu karara giden yolda etkili olduğu açıktır.

“Kooperatif işletmeler daha iyi bir dünya kurar” sloganı ile kutlanan Uluslararası Kooperatifler Yılı’nın üç amacı vardı (Polat, 2017):

Farkındalığı artırmak
Büyümeyi desteklemek
Uygun politikalar oluşturmak

2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı BM üyesi ülkelerin neredeyse tamamında çeşitli etkinliklerle kutlandı. Türkiye’de ve diğer birçok ülkede etkinlikleri düzenlemek amacıyla Ulusal Kutlama Komiteleri kuruldu.

Türkiye’de “2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı Eylem Planı” hazırlandı ve bu plan çerçevesinde ülke genelinde bir dizi faaliyet gerçekleştirildi (T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, 2012). Söz konusu faaliyetlerin içinde en önemlisi, alanında bir ilk olan “Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı”nın yürürlüğe girmesiydi. Bir yol haritası niteliğinde olan Strateji, BM ve ICA tarafından diğer ülkelere örnek bir çalışma olarak tanıtıldı. Bu girişim, devlet-kooperatif ilişkilerinin geliştirilmesinde ve kooperatifçiliğin geleceğinin çizilmesinde atılmış önemli bir adım olarak tarihe geçti; fakat arkası gelmedi.

Bir diğer önemli etkinlik ise ilk kez düzenlenen “Türkiye Kooperatifler Fuarı” oldu. Tüm kooperatifçilik sektörünün yer aldığı fuarda kooperatiflerin halkla buluşması sağlandı. Bu ve diğer etkinliklerin kooperatifler hakkında farkındalığın artırılmasında göz ardı edilemeyecek katkısı olduğu söylenebilir.

Bugün neredeyiz?

Bugün, kooperatiflerin Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarına ulaşılmasına, ekonomik ve toplumsal zorlukların aşılmasına katkıda bulunan vazgeçilmez kuruluşlar olduğu anlaşılmıştır. 2002 ve 2012 yılında atılan adımlar gerek politika geliştirme gerekse farkındalık yaratma konusunda değerli kazanımlar sağlamıştır. Bununla birlikte, hâlâ yolun başındayız. Kooperatifler istikrarlı ve dayanıklı işletmeler olarak ekonomik ve sosyal yaşamdaki elzem rollerini kanıtlamış olsalar da dünya genelinde, yasal ve politik düzlemde hak ettikleri ilgi ve desteği henüz elde edebilmiş değiller.

Kooperatiflerin ekonomideki varlıklarını ve etkilerini pekiştirmek için rekabet ve kâra dayalı sistemin kurallarının değiştirilmesi gerekiyor. Bunun yolu da hükümetlerin kooperatif işletmelerin değerini fark etmelerinden ve bu değeri ortaya çıkaracak ve büyütecek düzenlemeleri yapmalarından geçiyor.

Kabul edilmesinin üzerinden yirmi yıl geçmiş olmasına karşın, Türkiye’nin Tavsiye Kararı’na uyum konusunda ciddi sorunları varlığını sürdürüyor. Tek bir çerçeve yasa altında faaliyet göstermesi gereken kooperatifler farklı yasalarla düzenlendiğinden parçalı bir yapı süregitmekte. Ayrıca, en son 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu değişikliğinde gördüğümüz gibi, kooperatiflerle ilgili yasa ve yönetmeliklerin hazırlanmasında, yasalarda değişiklik yapılmasında ve ilgili politikaların saptanmasında hükümetler sektöre danışmıyorlar. Dahası, 7339 Sayılı Kooperatifler Kanunu İle Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunda, ILO’nun Tavsiye Kararı’nda özellikle vurgulanan özerklik ve finansman sistemi ile ilgili bir düzenleme ne yazık ki yapılmadı (Polat, 2021). Özetle, yasa değişikliği kooperatifçilik evrensel ilkeleri ile ILO Tavsiye Kararı’nı dikkate almadığından dünyadaki gelişmelere uyum sağlayamadı (Aysu, 2021).

2022 yılında kutlanacak bu önemli iki yıldönümü, ülkemiz kooperatifçiliğinin izlemesi gereken yolu yeniden düşünme fırsatını bize veriyor. Kanımca, Tavsiye Kararı’nın belkemiğini oluşturan ilkeler ve değerler, sektör ve devletin ilgili kurumları tarafından içselleştirilmedikçe; kooperatif sektörümüzün ne 21. yüzyılı yakalaması ne de gerçek anlamda güçlü ve istikrarlı bir sektöre dönüşmesi mümkün olmayacak.

[i] Kooperatifçilikle ilgili uluslararası kararlar geçmişte kooperatif üst birliklerinin girişimleriyle Türkçeye çevrilmekteydi. Örneğin, Hüseyin Polat tarafından Türkçeleştirilen 193 sayılı karar Türkkent tarafından yayımlanmıştır (2002). Alanı düzenleyen başlıca metinlerin çevirilerinin artık yapılmaması önemli bir eksikliktir. Bu konunun ülkemiz kooperatifçiliğinin gündeminde yer bulması gerekir.