İran Kooperatifleri

İran Kooperatifler Odası Başkanı Bahman Abdullahi ile yaptığımız röportajdan sonra İran kooperatif hareketine bu kez daha yakından bakıyoruz. Yazıda tanıtılan bazı İran kooperatifleri sizi şaşırtacak.

İran’ın kooperatiflerle tanışmasının başlangıcı, çiftçilerin birlikte hareket ettikleri eski zamanlara uzanır. 1979’daki devrimin ardından, İran dış ve iç şoklarla karşı karşıyayken kooperatifler, halkın sosyal ve ekonomik ihtiyaçlarına hizmet eden bir araç olarak, devlet tarafından desteklendi. Sonuç olarak kooperatiflerin istihdam yaratmadaki rolü ve “halk tarafından ve halk için üretim” ulusal kalkınma planlarının odak noktası haline geldi. Kooperatiflerin İran’ın ulusal gelirine %25 katkı yapması hedefleniyor.

İran Anayasası, kooperatifleri kamu ve özel sektörün yanında üçüncü ekonomik sektör olarak görmektedir. Kooperatifler, Çalışma ve Sosyal Refah Bakanlığı (KÇSRB), kırsal olmayan tüm kooperatifleri denetler ve yönetir. Kırsal kooperatifler Tarım Bakanlığı tarafından yönetilmektedir. 1984 yılında kurulan İran Kooperatifler Odası, İran’daki kooperatifleri temsil etmektedir. Oda, ülkedeki Para ve Kredi Konseyi gibi birçok üst düzey konseyin oy kullanan üyesidir. 2007 yılında kurulan Taavon Insurance Company (TIC), İran’daki ilk sigorta kooperatifidir. Tose’e Ta’avon Bank (TTB), hükümet tarafından kooperatif sektörünün finansal ihtiyaçlarını desteklemek amacıyla 2009 yılında kurulmuş olup 1990 yılında kurulan Kooperatif Fonunun yerini almıştır.

Uluslararası Kooperatifler Birliği’nin (ICA), İran’dan 10 üyesi vardır.

Kooperatif Türleri

2018 yılı itibarıyla, 93.584 aktif kooperatif bulunan İran’da, nüfusun %11,6’sı kooperatif üyesidir. Kooperatiflerde 1,7 milyondan fazla kişi istihdam edilmekte olup kooperatif sektörü, ulusal gelire %7 katkı sağlamaktadır. Toplam kooperatif üyelerinin %14,8’i kadındır. Ülkedeki kooperatiflerin faaliyetlerine ve bulundukları bölgelere göre dağılımları sırasıyla Tablo 1 ve Tablo 2’de sunulmuştur.

Tablo 1. Kooperatiflerin faaliyetlerine göre dağılımları

Tablo 2. Kooperatiflerin coğrafi dağılımları

İran Kooperatif Hareketinin Gelişimi

1924-1954

• Boneh veya Haraseh adı verilen geleneksel kooperatifler eski zamanlardan beri var olmuştur. Resmi kooperatiflerin izini, üretici ve tüketici kooperatiflerinden bahseden 1924 Ticaret Kanununda yapılan değişikliklere kadar takip etmek mümkündür. İlk kayıtlı kooperatif, 1935 yılında hükümet tarafından Semnan eyaletine bağlı Garmsar’da kurulan bir kırsal kooperatiftir.
• 1941’de, İçişleri Bakanlığı, toplumu kooperatifçilik hakkında bilinçlendirme ve kooperatif personelini eğitme yoluyla kooperatifleri geliştirme çalışmaları gerçekleştirmiştir.
• Yine bu dönemde İran Hükümeti, ABD hükümetinden, Birleşmiş Milletler Kuruluşlarından ve Avrupa’daki kooperatiflerden teknik yardım alarak tüketici ve tarım kooperatiflerini desteklemeye başlamıştır. Bu çalışmalara karşın kooperatifçilikteki ilerleme istenilen düzeyde olmamıştır. 1951 yılına gelindiğinde ülkede yalnızca 100 kooperatif bulunuyordu.

1955-1991

• 1955’te İran parlamentosu tarafından onaylanıp kabul edilen ilk Kooperatif Yasası, Batı ülkelerindeki mevcut kooperatif yasalarından esinlenmiştir. 1962’de yapılan toprak reformu, toprak sahibi olan tüm çiftçilerin kırsal kooperatiflere üye olmasını gerektiriyordu. Uygulamanın sonucunda 8.000’den fazla kooperatif kurulmuştur.
• 1967’deki İşbirliği Yılında, Ulusal Merkez Kooperatif Örgütü (işçi kooperatifleri dışındaki kentsel kooperatifler için) ile İran Kırsal Kooperatifler Merkez Teşkilatı kuruldu ve kapsamlı bir şekilde desteklendi. 1979 yılı itibariyle, 1.673 çalışan kooperatifi ve 2.939 kırsal kooperatif mevcuttu.
• 1979 İslam Devrimi, kooperatifleri, malların adil dağıtımı sürecinde halkın kolektif işbirliğine olan inancının manifestosu yaptı. Kooperatifler Anayasaya eklendi.
• Kooperatifler Bakanlığı 1991 yılında kuruldu, 2011 yılında Çalışma Bakanlığı ve Sosyal Refah Bakanlığı ile birleşerek KÇSRB’na dönüştü.

2000-Günümüz

• 2005 yılında KÇSRB, başarılı kooperatifleri tanımak için ilk Ulusal ‘Üstün Kooperatifler Festivali’ni düzenledi.
• Hükümet, 2008 yılında yeni kooperatiflerin kurulması, tescili, yasal gözetimi ve izlenmesi için çevrimiçi bir sistem kurarak kayıt sürecini basitleştirdi.
• Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2011-2016), kooperatif sektörünün ülke ekonomisindeki payını yaklaşık %5’ten %25’e çıkarmaya yönelik politikaların çerçevesini çizdi. Olumsuz ekonomik koşullar ve yasaların yanlış uygulanması, KÇSRB’nın karşılaştığı engellerden bazılarıydı. Bu hedef Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planına (2017-2022) aktarıldı.
• 2018 yılında, kayıtlı olan 160.000 kooperatiften yalnızca 93.584’ü aktifti. Diğer kooperatifler finansal sorunlar ve devlet desteğine aşırı bağımlılık nedeniyle kapanmıştı.
• İran’a uygulanan ambargonun 2019’da ekonomiyi vurması üretici kooperatiflerini etkiledi; yeni kurulan kooperatiflerin sayısı düştü
• 2020’de, hükümet ve İran Kırsal Kooperatifler Merkez Teşkilatı, tarım kooperatiflerindeki tohumların miktarını ve kalitesini artırmak için Başkent Tohum Tarım Kooperatifini kurdu. İran Kırsal Kooperatifler Merkez Teşkilatı Ulusal Kırsal Kadın Kooperatifleri Birliği’nin geliştirildiğini duyurdu.

Bazı İran Kooperatifleri

Rah-e-Roshd Kooperatif Eğitim Kompleksi (RCEC)

Rah-e-Roshd (büyümenin yolu), 1985 yılında İran-Irak savaşı sırasında Tahran’da bir anaokulu açmak için paralarını bir araya getiren 7 anne tarafından kuruldu. 1996 yılında kooperatif olarak kayıt oldular. Bugün, RCEC en büyük eğitim kooperatifi haline geldi ve öğrencilerine lise seviyesine kadar eğitim veriyor. Kooperatifin 200 üyesi (öğretmenler ve veliler) ve 3.000 öğrencisi var. Üyelerinin %80’inden fazlası ve çalışanların %70’inden fazlası kadın. Bu yönüyle RCEC, ülkenin önde gelen kadın liderliğindeki kooperatiflerinden biri. RCEC, toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadınların ekonomik entegrasyonu alanlarında diğer kadın kooperatifleriyle birlikte çalışıyor.

Arghavan Dasht-e Paeezan (ADP Kooperatifi)

Arghavan Dasht-e paeezan (ADP) kooperatifi 2013 yılında 60 küçük çiftçi tarafından dünyanın safran üretim merkezi olan Horasan ilinde kuruldu. ADP kooperatifi, Adil Ticaret sertifikasına sahip dünyanın tek safran çiftçi kooperatifi. Kooperatif, üretimin her aşamasında sertifika yönergelerini takip ediyor ve safranı doğrudan İsviçre’deki Adil Ticaret ortağına satıyor. Üyelerin tarım aletlerini ve çiftçilik tekniklerini geliştirmek için satışlardan elde edilen kâr kullanılıyor. Kooperatif, “çiftlikten eve giden dürüst yol” olmakla gurur duyuyor.

Pishgaman Kooperatif Grubu (PCG)

Pishgaman (öncü) Kooperatifi (PCG), 1996 yılında Yezd ilinde kurulmuş bir bilgi ve teknoloji kooperatifi. Kooperatif şu anda 5’ten fazla şirkete ve yaklaşık 6.000 üyeye sahip. Bu şirketler:Pishgaman Güneş Kooperatif Üretim ve Dağıtım Şirketi, sporcuları destekleyen Pishgaman Kültürel Spor Kulübü, bir teknoloji kuluçkası olan Pishgaman Yenilik Hızlandırıcı Kooperatifi, Taş kağıt üretim tesisi olan Pishgaman Yeşil Kooperatif Şirketi ve bölgeye tuzdan arındırılmış içme suyu tedarik eden Pars Merkez Yayla Su Kooperatifi Şirketi.  Çalışmaları nedeniyle çeşitli ödüller kazanan PCG, Çalışma ve Sosyal Refah Bakanlığı tarafından En İyi Kooperatif (2006-2018) ve En İyi Ulusal Kooperatif (2011, 2016 ve 2018) seçilmiştir.

İran Peyma Isfahan Yolcu Şirketi

İran’ın ilk ortak yolcu ve kargo taşımacılığı kooperatifi olan İran Peyma İsfahan Yolcu Şirketi, 1991 yılında yaklaşık 100 nakliye operatörü tarafından kuruldu. 1993 yılında Volvo, Benz ve Scania gibi uzman Avrupa otobüslerini filolarında kullanan ilk şirket oldular. Kooperatifin ülke genelinde birden fazla şubesi var ve kapsamlı güzergah ağı, uzman personeli ve etkin hizmetleri ile tanınıyorlar. Ayrıca kooperatif, İsfahan’da uluslararası seyahat lisansına sahip tek nakliye şirketi.

Not: ICA-AP tarafından Mart 2020’de yayımlanan “Cooperative in Iran” başlıklı dokümandan Tayfun Büke tarafından kısaltılarak çevrilmiştir. Erişim