Ekonominin genelindeki madde akışı, ekonomiye giren fiziki girdi miktarını, ekonomideki madde birikimini ve diğer ekonomilere gidenler ile doğaya geri dönen çıktı miktarını kapsar (Şekil 1). Kaynakların verimli kullanımı sürdürülebilirlik açısından kritik önem taşır. Kaynak verimliliği tipik olarak bir ülkenin Gayri Safi Yurtiçi Hasıla değerinin, o ülke tarafından tüketilen hammadde miktarına bölünmesidir. Verimliliğin hesaplanmasında farklı sistem sınırları bir başka ifadeyle farklı göstergeler kullanılabilir. Bu göstergelerden ikisi, yurtiçi madde tüketimi (Domestic Material Consumption-DMC) ve hammadde tüketimidir (Raw Material Consumption-RMC).
Şekil 1: Ekonomi genelinde madde akışı hesaplarının kapsamı (Eurostat, 2001)
DMC, ekonomik sistem içinde doğrudan kullanılan maddelerin toplam miktarını ölçer. DMC, yurt içinde istihraç edilen (extracted) maddelerin ve ithalatın toplamından ihracatın çıkarılmasıyla bulunur. RMC göstergesi, işlem gören maddeleri hammadde eşdeğeri biriminde olacak şekilde ayarlar. Hammadde eşdeğeri cinsinden, ürünlerin yurt içi nihai kullanımını gösterir. Böylece RMC, bir ülkede tüketilen nihai ürünleri üretmek için tüm tedarik zincirleri boyunca ihtiyaç duyulan maddelerin yerli ve yabancı istihracını (extraction) yakalar. RMC, Yurtiçi İstihraç (DE) artı Hammadde Eşdeğeri İthalat (IMP-RME) eksi Hammadde Eşdeğeri İhracat (EXP-RME)’a eşittir.
DMC, ithalat yoğun ülkelerde kaynak verimliliğini abartmaktadır. Maddeler artan miktarlarda sınır ötesi işlem görürken, DMC hammadde ağırlığına uyum sağlayamaz. Dolayısıyla RMC verisi kullanılarak hesaplanan değerler ile DMC verisi kullanılarak hesaplanan değerlerler farklılık gösterir. RMC tabanlı hesaplamalar madde tüketimini daha iyi gösterir (MaterialFlows.NET).
Bugünkü yazıda, birincil enerji tüketimi ve karbondioksit (CO2) emisyonu en yüksek olan ilk 5 ülke (Çin, ABD, Hindistan, Rusya, Japonya) (IEA, 2018) ve tüm dünya için 1992-2013 yılları arasında kaynak verimlilikleri incelenerek yurtiçi madde tüketimi (DMC) ile hammadde tüketimi (RMC) tabanlı kaynak verimlilik değerleri karşılaştırılacaktır.
Veri Seti
Veriler Materialflows.net web sitesinden alınmıştır. Materialflows.net 2006 yılında Avusturya Federal Sürdürülebilirlik ve Turizm Bakanlığı tarafından finanse edilen bir proje kapsamında yayın hayatına başlamıştır. Sitedeki veriler sürekli yenilenmekte ve geliştirilmektedir. Veri tabanı, WU Viyana tarafından Commonwealth Bilim ve Endüstriyel Araştırma Organizasyonu (CSIRO) ve Nagoya Üniversitesi ile işbirliği içinde derlenmekte ve muhafaza edilmektedir.
Kaynak Verimliliği Değişimleri
1992-2013 yılları arasında Çin, ABD, Hindistan, Rusya, Japonya ve Dünya için değişimler DMC ve RMC tabanlı olarak sırasıyla Şekil 2- 7’de sunulmuştur. İlgili dönemde Çin, Hindistan ve Rusya’nın RMC tabanlı değerleri, DMC tabanlı değerlerinden büyüktür. Bu ülkeler yüksek düzeyde yurtiçi hammadde üreticisi ve net hammadde ihracatçısı olan ülkelerdir. ABD, Japonya ve Dünya için ise DMC tabanlı kaynak verimliliği değerleri, RMC tabanlı kaynak verimliliği değerlerinden büyüktür. Bu ülkeler ise gömülü hammadde akışlarına sahip ve büyük hammadde ve/veya ürün ithalatçısı olan ülke grubundadırlar.
2013 yılında, Rusya’nın, RMC tabanlı kaynak verimliliği değeri ile DMC tabanlı kaynak verimliliği değeri arasındaki fark (Şekil 5), Çin (Şekil 2) ve Hindistan’a (Şekil 4) göre daha fazladır.
2013 yılı, Japonya’nın DMC tabanlı kaynak verimliliği değeri ile RMC tabanlı kaynak verimliliği değeri arasındaki fark (Şekil 6), ABD’ye (Şekil 3) göre daha fazla görülse de sözkonusu farkın ABD için de yüksek bir değere sahip olduğu söylenebilir. Dünya genelinde 1992’den başlayan salınımlı süreçten sonra, 2013 yılına gelindiğinde DMC tabanlı kaynak verimliliği değeri ile RMC tabanlı kaynak verimliliği değeri arasındaki fark azalmış görülmektedir (Şekil 7).
DMC verileri kullanılarak hesaplanan kaynak verimliliği ile RMC verileri kullanılarak hesaplanan kaynak verimlilikleri arasındaki tutarlılık, özellikle çevresel sürdürülebilirliğin arkasındaki ana motivasyonlardan birini oluşturur.
Sonuç ve Değerlendirme
DMC verileri, büyük ölçüde yurtiçi madde istihracına dayanan ülkeleri vurgulamak için yararlı bir göstergedir. Ancak kaynak verimli bir yol haritasında, DMC verilerinin kullanılması bazı sorunları beraberinde getirir. DMC değerleri ithalat yoğun ekonomiler için kaynak verimliliğini abartır. Bu gösterge, kendi kaynaklarından üretim yapmak yerine hammadde ithalatını teşvik eder. Ekonominin gereksinim duyduğu maddelerin, çevresel emisyonların daha fazla olduğu ülkelerden hammadde ithalatı yoluyla sağlanmasıyla verimlilik yüksek görünür. Özetle, DMC değerlerinin kullanılması, maddeler sınır ötesi işlem görürken yetersiz ve yanıltıcı sonuçlar verir. Dolayısıyla DMC, kaynak verimliliğini hesaplamak için kullanılmamalıdır.
RMC verileri kullanılarak yapılan hesaplamalarda, işlem gören maddeler hammadde eşdeğeri birimlerde olacak şekilde dikkate alınır ve hammadde tüketimini daha iyi gösterir. Bu nedenle kaynak verimliliği hesaplarında RMC verilerini kullanmak daha doğru bir yaklaşım olacaktır.
Ülkelerin politika yapıcılarının, hammadde kullanımına olan gerçek bağımlılıklarını gerçekçi bir şekilde görerek, döngüsel ekonomi lehine olan politikaları etkili bir biçimde uygulamaları için gerçekçi göstergeleri kullanmaları gerekmektedir. Kaynak kullanımında verimliliğin arttırılması; sera gazı, partikül oluşumu, asit yağmurlarına neden olan çevresel emisyonların azalmasına dolayısıyla çevresel sürdürülebilirliğe katkı sağlayacaktır.
Kaynakça
Eurostat. (2001). Economy-wide material flow accounts and derived indicators. A methodological guide. Office for Official Publications of the European Communities, Luxemburg. Erişim
IEA. (2018). CO2 Emissions from Fuel Combustion 2018. Erişim
Not: Yazının hazırlanmasındaki katkısından dolayı Prof. Dr. Aylin Çiğdem Köne’ye teşekkür ederim.
