Kooperatifçilik 19. yüzyılda kendilerine dayatılan sert gerçekler karşısında haklarını, yaşamlarını ve geçimlerini korumak üzere harekete geçen işçilerin başlattığı bir hareket olarak ortaya çıktı. Ekonomik, sosyal, teknolojik ve çevresel altüst oluşların yaşandığı bir çağda, toplumun en savunmasız en kırılgan kesimleri kooperatif örgütlenmesi altında birleşmişti. Kooperatif hareketinin tarihi Sanayi Devrimi’ne bir tepki olarak 19. yüzyılda başlamış olsa da tarihsel kökeni bunun çok gerisine uzanır. Kendi kendine yardıma ve karşılıklı yardıma dayanması bakımından kooperatifler geçmişin collegia’larının, loncalarının, Ahi hareketinin bir türevidir.
Avrupa’da 19. yüzyıl ortalarında piyasa sistemi ile sanayi üretimine dayalı olarak gelişen yeni toplumsal düzen, çiftçileri şehirlere, bağımsız zanaatkârları ise fabrikalara itmiş ve böylece işçi sınıfını yaratmıştı. İşçilerin çalışma ve yaşam koşulları berbattı. Sefalet düzeyindeki ücretler ile en temel ihtiyaçları karşılayıp hayatta kalabilmek büyük bir çaba gerektiriyordu. Sanayi üretimindeki artışla giderek zenginleşen İngiltere’de, 19. yüzyılın sonunda toplumun %25-35’lik kesimi, yoksulluk sınırında veya bu sınırın altında yaşıyordu.
Kooperatif hareketinin babası
Günümüzde Kooperatif Hareketi’nin babası olarak kabul edilen Robert Owen (1771-1858), Galli bir işçi aktivisti ve dokuma üreticisi olarak servet edinmiş başarılı bir iş adamıydı. Owen işçilerin sıkıntılarından hareketle, işçilerden oluşan, kendi kendine yeten ve kendi kendini yöneten, üyelerinin eğitime ve diğer imkânlara erişebileceği bağımsız topluluklar kurma fikrini benimsemişti. Bu fikirleri uygulama girişimleri başarısızlıkla sonuçlansa da savunduğu görüşlerin çoğu kooperatif hareketinin temel dayanaklarını oluşturdu. İzleyicileri, örneğin Dr. William King (1786–1865) onun fikirlerini alıp daha uygulanabilir hale getirdi. King’in çıkarttığı The Cooperator (Kooperatifçi) adlı dergide, yoksulluk ve ekonomik sıkıntılarla başa çıkmak için kooperatiflerin daha pratik bir şekilde uygulanması öneriliyordu.
1830 ve 1840 yılları arasında İngiltere’de birçok kooperatif denemesi yapıldıysa da bu denemelerin hiçbiri başarılı olamadı, ta ki Rochdale Equitable Pioneers Society (Rochdale Haksever Öncüleri Kooperatifi) 21 Aralık 1844 tarihinde kapılarını açana kadar. Manchester’ın küçük bir kasabası olan Rochdale’de temel tüketim maddeleri satan bu kooperatif dükkânını bu denli önemli kılan neydi? Önceki başarısızlıklardan ders çıkaran Rochdale Öncüleri ilk modern kooperatif işletmesini kurarken topluluklarının bağlı kalacağı ilkeleri kabul etmişlerdi. Sekiz Rochdale İlkesi demokrasi, mesleki etik ve kapsayıcılık üzerine inşa edilmişti. Zaman içinde geliştirilerek uyarlanan bu ilkeler genel olarak kooperatif toplumunun tanımlayıcı özellikleri ve kuralları olarak kabul edilmekte ve kooperatif kimliğini tanımlamaktadır.
Daha önce kimsenin yapamadığı bir şey
Yaygın bilgiye göre Rochdale ilk modern kooperatif olarak kabul edilmekle birlikte, amatör tarihçiler John Smith ve John McFadzean, ilk tüketim kooperatifinin Rochdale’den 83 yıl önce İskoçya’da kurulduğunu ileri sürmektedir. Fenwick Dokumacılar Kooperatifi’nin hikâyesi, 1761 yılında Ayrshire’ın Fenwick kasabasında küçük bir grup serbest meslek sahibi dokumacının gizlice bir araya gelerek birbirlerine sadakat yemini etmeleri ve “iyi ve yeterli iş yapmak ve normalden ne daha yüksek ne de daha düşük fiyat talep etmek” üzere söz vermeleriyle başladı.
Fenwick Dokumacılar Kooperatifi işe, malzeme ve dokuma tezgâhı satın alıp paylaşarak başlamış, ancak 1769’da erzak işine girmişti. Toptan satın alınan bir çuval yulaf unu perakende olarak indirimli fiyattan satılmıştı. Satışlardan elde edilen birikimlerin üyeler arasında paylaştırılması kâr payı dağıtımının erken bir örneğiydi. Kooperatif ayrıca, ihtiyaç sahibi üyelerine ve ailelerine borç para veriyordu ki bunun kayıtlara geçen ilk kredi birliği olduğu iddia edilmektedir. Bu yenilikler başka girişimleri de doğurdu. 1808’de abonelik sistemini uygulayan bir kütüphane ve köylülerin Yeni Dünya’da yeni hayatlar kurmalarına yardımcı olması için bir “göç cemiyeti” kuruldu.
1800’lerin başında köylüler stratejik bir kavşakta bulunan su pompasında yerel meselelerin tartışıldığı “Fenwick Parlamentosu” olarak bilinen açık toplantılar düzenliyorlardı. Toprak sahipleri işçilerin bir araya gelmelerine, geleceklerini kendi ellerine almalarına, örgütlenmelerine ve kendi kendilerine yeterli hale gelmelerine karşı çıktığından bu toplantılar gizlice yapılıyordu.
| “Kooperatifçilik milattan önce de vardı ama bunu resmileştirmek farklıydı. Toplumun en alt tabakası olan işçi sınıfının kendi başının çaresine bakmasını sağlamak ve kayıtlı bir kooperatifi yürütecek altyapıyı kurma becerisine sahip olmak oldukça büyük bir başarıydı… Bundan önce kimsenin yapamadığı bir şeydi.” — John McFadzean |
Yeni Zelanda, Avustralya, Kanada, Güney Afrika ve Amerika Birleşik Devletleri’ne verdiği göç nedeniyle 1870’lerin başında nüfusu 2.000’den 500’e düşen kasabada bir avuç üyesi kalan Fenwick Dokumacılar Kooperatifi 1873 yılında kapandı.
Yepyeni bir fikir
İlk kooperatifin hangisi olduğu tartışmasını tarihçilere bırakırsak, Fenwick ve Rochdale kooperatiflerinin ortak noktasının İngiltere’de dokumacılık endüstrisinde çalışan işçilere daha iyi şartlar sağlamak olduğunu görürüz. Çalışan sınıfların kendi başlarına örgütlenebilecekleri ve kendi başlarına birbirleriyle karşılıklı yarar sağlayacak biçimde faaliyet göstermelerini sağlayacak şekilde işbirliği yapabilecekleri fikri yepyeni bir fikirdi.
Kooperatifler bir işletmede ahlaki ve ekonomik değerlerin eşit ağırlığa sahip olması gerektiği fikrinden doğmuştur. Bununla birlikte, kooperatif hareketinin her döneminde bu ekonomik örgütlenme biçiminin farklı hedefleri olmuştur. Bazıları onların kapitalizmin yerini almasını umarken, devletlerin gözünde genellikle piyasayı tamamlayacak yararlı bir araçtan fazlası olmadılar. Ne var ki kooperatifler tarihin farklı dönemlerinde çözüm bulunamayan ekonomik, siyasi ve sosyal kaygılara yanıt olarak ortaya çıkmıştır ve piyasa tarafından karşılanmayan ihtiyaçları karşılamaya devam etmektedirler.
Not: Öne çıkan görselde Rochdale Öncüleri Müzesi görülüyor. Ben Sutherland — Wikimedia Commons
