Kooperatiflerin Şirketlerden Farkı

Kooperatifler konusu yönünden şirketlerle benzerlik gösteren ancak mülkiyet, amaç ve işleyiş açısından oldukça farklı olan kurumlardır.

Kooperatiflerin sahibi kimdir?

Şirketler gibi kooperatiflerin mülkiyeti de sermayesine katkıda bulunanlara aittir. Ancak bir bireyin kooperatife yatırım yapması, yani ortaklık payı yoluyla sermayeye katkıda bulunması, doğrudan, kooperatifi kullanmasına bağlıdır (Jacobs, 2014). Bu da belki kooperatif işletmelerini sermaye şirketlerinden ayıran temel özelliktir. Örneğin, bir Arçelik buzdolabı almak için Arçelik A.Ş.’ye yatırım yapmanız, ortak olmanız gerekmez.  Bunun gibi, Arçelik’ten bir kez bile ürün ya da hizmet satın almamış olsanız da hisse senedini satın alarak şirkete yatırım yapabilirsiniz. Kooperatifte ise durum tamamen farklıdır. Kooperatifin ürün ve hizmetlerini geçmişte ya da hâlihazırda kullananlar, kooperatifin sahipleridir. Tire Süt Kooperatifi örneği üzerinden açıklarsak, kooperatife çiğ süt satan ve kooperatiften yem, gübre, tohum gibi girdileri satın alan üreticiler bu kooperatifin sahibidir.

Kooperatiflerin amacı nedir?

Şirketlerin merkezinde sermaye bulunur, sermayeye dayalı faaliyet gösterirler ve temel amaçları kâr elde etmektir. Kooperatifler ise ortak gayelerini gerçekleştirmek isteyen üyelerin sahip olduğu ve üyeleri tarafından işletilen, merkezine insanı yerleştiren girişimlerdir” (International Co-operative Alliance, ICA). Kâr amacı gütmezler. Üyelerinin gereksinimlerini karşılamak için kurulurlar. Ancak bu, kooperatiflerin başabaş noktasında çalıştığı ya da gelir/gelir fazlası elde etmelerinin yasak olduğu anlamına gelmez. Burada kastedilen, birincil amaç olarak kâr elde etmek için faaliyette bulunulmamasıdır. Bir kooperatif finansal sürdürülebilirliği sağlamak, üyelerine hizmet verebilmek için harcamalarını karşılayacak ve büyümesini garanti edecek yeterli geliri üretmek zorundadır.  Yaratılan gelir fazlası, büyümeyi finanse etmek üzere rezervlerde güvence altına alındıktan sonra kalanı, kooperatif ile yaptıkları işlemler oranında üyelere geri verilir.

Kooperatifler nasıl yönetilir?

İşleyiş açısından da kooperatifler şirketlerden ayrılır. “Kooperatifler, insanları demokratik ve eşitlikçi tarzda bir araya getirir. Üyeler müşteriler, çalışanlar, kullanıcılar ya da bir bölgenin sakinlerinden oluşmuş olsa da kooperatifler “bir üye, bir oy” kuralına göre demokratik olarak yönetilirler. Oysaki şirketlerde yönetim çoğunlukla profesyonel yöneticiler eliyle gerçekleştirilir. Üyeler, girişime koydukları sermaye miktarına bakılmaksızın eşit oy haklarını paylaşırlar. Kooperatifler, insanların kendi ekonomik geleceklerinin kontrolünü ellerine almalarına izin verir ve pay sahiplerinin mülkiyetinde olmadığı için, faaliyetlerinin ekonomik ve sosyal faydaları, kurulu oldukları toplulukların içinde kalır” (ICA).

Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA) tarafından hazırlanan aşağıdaki tablo kooperatifler ile şirketler arasındaki temel farklılıkları özetlemektedir.

Kooperatiflerin farkı

 Bu açıklamalar, kooperatiflerin “her ne pahasına olursa olsun daha çok kâr” dürtüsüne dayanan kapitalist üretim ve birikim biçimi içerisinde farklı bir konumda olduğunu gösteriyor. Kooperatifçilikte, kâr üyelerin ihtiyaç ve refahları için bir araçtır. İnsana, çalışanlara rağmen sermaye birikimi, amaç olmaz.

 Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA), kooperatif nedir sorusuna yanıt verirken kooperatiflerin işbirliğine dayanan modelinin taşıdığı potansiyele vurgu yapıyor:

 “Yalnızca kârın değil, değerlerin güdülediği ticari işletmeler olarak kooperatifler uluslararası ölçekte kabul edilmiş ilkeleri paylaşırlar ve işbirliği yoluyla daha iyi bir dünyayı inşa etmek için birlikte hareket ederler. Girişimin temeline adalet ve eşitliği koyan kooperatifler, tüm dünyada, uzun dönemli işler ve refah üreten sürdürülebilir girişimler yaratmak için insanların bir arada çalışmalarına olanak sağlıyorlar. İşbirliğine dayanan üretim ve etkin değişim araçlarının arayışı ile tanımlanan işbirlikçi ekonomik kalkınma, insanların yaşamlarını iyileştirmek ve doğayı gözetmek için vardır.” (ICA).

Kanımca yukarıdaki alıntı, kooperatiflerin kapitalist üretim süreçlerine alternatif olma potansiyelini de akla getirmekte. Bu potansiyeli, kapitalizminin 21. yüzyılda insanlığı getirdiği noktadan değerlendirmenin önemli olduğunu düşünüyorum: Para ve gücün küçük bir kesimin elinde toplandığı, kitlesel işsizlik ve yoksulluğun derinleştiği toplumlar ve kapımıza dayanan ekolojik felaketlerin tehdidi altındaki insanlık. İşbirliği ve dayanışma üzerinden ilişki kurulan, sermaye birikimi yerine toplumsal ilkelere bağlı kalan ve doğayı gözeten kooperatifler daha yakından incelenmeyi hak ediyorlar.