Kooperatiflerin Üzerindeki Haksız Vergi Yükü

Giriş

Kooperatifçilik, tek başımıza yapamayacağımız bir işi elbirliği ile yapma yöntemidir. Kooperatif ise nimeti ve külfeti adil bir şekilde dağıtan bir yönetişim modelidir. İçinde bulunduğumuz ekonomik ve sosyal koşullar kooperatifçiliğin önemini yeniden hatırlatırken, kooperatif yönteminin geliştirilmesi bir ihtiyaçtan çok zorunluluk arz eder hale gelmiştir.

Kooperatiflerin asıl amacı, kâr elde etmekten çok, sahibi ve denetiminden sorumlu ortaklarının ihtiyaçlarını karşılayarak gelişmelerini sağlamaktır. Kooperatifler; çeşitli ihtiyaç ve isteklerin karşılanması, piyasada yer alan olumsuzluklara karşı önlem alınması ve kişilerin ekonomik çıkarlarının arttırılması gibi amaçlarla kurulabilir. Bir kooperatif kurmanın en temel amacı, yarar elde etme fırsatının maksimize edilmesi; ikincil amacı ise, ortaklarının ve beraber iş yaptığı tarafların risklerini minimum seviyeye indirmektir.

Türk hukukunda bugüne kadar kooperatifler ticaret şirketleri sistematiğinde, ticaret şirketleri türleri arasında sayılmıştır. Ancak bu sayılma, “tacir olmanın sonuçlarına tabi olunması” anlamına gelmekte olup, kooperatiflerin fonksiyon olarak diğer ticaret şirketlerinden pozitif ayrıştıran yönlerini görmemize ve kullanmamıza engel değildir.

Kooperatifleri diğer tüzel kişilik formlarından (şirket, vakıf, dernek ve türevleri) ayıran ve üstün kılan bir yönü de aynı anda hem ekonomik hem de sosyal amaçları yerine getirmesidir. Örneğin, diğer tüzel kişilik formlarından dernek veya vakıf kurulduğunda, bu kuruluşlar aynı anda ekonomik faaliyet de göstermek istediklerinde, kendi tüzel kişiliklerinden ayrı birer “iktisadi işletme” kurmak zorundadırlar. Sermaye şirketleri için aynı durum vakıf veya kooperatif kurabilecekleri şeklindeki bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır (TTK m.522). Dolayısıyla, bir işi kooperatif yöntemiyle yapmak, beraberinde yönetimsel bir kolaylık da getirmektedir.

Konuya bu şekilde yaklaşıldığında çok sayıda kişiyi hem toplumsal hem de ekonomik açıdan ilgilendiren hemen her konuyu kooperatif yöntem ile çözüme kavuşturmak mümkün hatta elzem gözükmektedir. Geldiğimiz noktada kooperatifçilikle ilgili dönüşüm ihtiyacı, mevzuat değişikliğinden çok paradigma değişikliğidir. Daha açık bir ifadeyle, kooperatifleri yalnızca bir ticaret şirketi türü olmaktan çıkarıp, nimeti ve külfeti adil şekilde paylaştıran tek yönetişim modeli olarak ele almanın zamanıdır. Bu yazıda, önerdiğimiz paradigma değişimi kooperatiflerin üzerindeki haksız vergi yükü bağlamında ele alınacaktır.

Kurumlar Vergisi Kanunu ve Kooperatifler

Kooperatifler, Türk Ticaret Kanunu m.124’e göre ticaret şirketleri arasında sayılan, sermaye şirketi olmayan, kendine özgü, karakteristik işleyiş kuralları bulunan bir ortaklıktır. Sermaye şirketlerinin muayyen (belirli) sermayeli bir yapısı vardır. Kooperatifler Kanununun 1’inci maddesindeki tarifte de “değişir ortaklı ve sermayeli” ifadesi kullanılarak esasen diğer şirket türlerinden temel farklılığı da vurgulanmıştır. 

Kooperatifler temel amaçları kâr olan ticaret şirketlerinden farklı olarak, sosyal yönleri olan hatta zaman zaman bu sosyal yönleri ağır basan oluşumlardır. Kooperatifler faaliyetleri sırasında, bir sermaye şirketi gibi ortak dışı işlem yaptığında kurumlar vergisinin konusuna giren gelir unsurlarını (kazanç ve iratları) elde edebilmektedirler ve bu sebeple de kurumlar vergisi mükellefi kabul edilmişlerdir (KVK m.2).

Ancak kooperatifler ortaklarıyla ortak içi işlem yaptıklarında ise bu kez sosyal dayanışma yönleri ortaya çıkmakta ve kazanç olarak sayılamayacak, ancak ortağın adına kooperatif hesaplarında biriken bir tasarruf hükmünde olarak risturn ortaya çıkmaktadır.

Vergi tekniği ile ilgilenenlerin bilmesi gereken ancak KVK m.4/k nedeniyle göz ardı edilen kritik husus, kooperatiflerin ortakları ile ortaklık konusunda yapmış olduğu muameleler sonucunda elde ettikleri hasılanın, ortağın kooperatif nezdinde ya da kooperatif hesaplarında tuttuğu “tasarruf”u olduğudur. Bu paylar, kooperatif kazancı olmayıp ortağın parasıdır. Ortaklar anasözleşme ya da genel kurul kararı ile bu tasarrufların, belirli oranlarda kooperatifte kalmasını da (yedek akçe) isteyebilir.

Hal böyle iken, 2006 yılında Kurumlar Vergisi Kanununda (KVK) yapılan bir düzenleme ile KVK’nın 4.maddesinin birinci fıkrasının (k) bendi konuyu içinden çıkılmaz bir duruma sokmuştur. Kooperatiflerde vergi muafiyetine dair hükümleri içeriyor gibi görünmekle birlikte gerçekte KVK m.4/k’yı referans alan tüm kooperatif faaliyetleri cezalandırılmakta, haksız veya çifte vergilendirme durumlarıyla karşılaşılmaktadır. Bu durumu birkaç örnek yardımıyla açıklayabiliriz.

Örnek 1 – Kadın Kooperatifleri:  Son dönemde sıklıkla kurulan kadın emeğini üretime yönlendiren bir üretim kooperatifi, ortaklarından topladığı aidatlarla bir kısım makine, alet veya tesisleri satın alıp, kendi tesislerinde/atölyede üretim faaliyetlerine başlamış olsun veya ortaklarının evde kendi imkânlarıyla ürettiği ürünlerini kooperatif aracılığıyla pazarlayacak olsun. 314 sayılı Gelir Vergisi Tebliği’nin m.3/3 hükmüne göre, kooperatif aracılığıyla satılan ürün dolayısıyla kooperatif ortak dışı işlem yaptığı için Kurumlar Vergisi mükellefiyeti tesis edilmekte (%25), ayrıca bu üründen elde edilen hâsıla ortağa iade edilirken de %15’ten %35’e kadar uzanan bir basamakta Gelir Vergisi Stopajı uygulanarak haksız bir vergilendirme yapılmaktadır. Ortağın adına satış yapılarak zaten vergilendirilen bir kazanç bir daha vergiye tabi tutulmaktadır. Üstelik, kadınların bu yöntemle üretip satacakları ürünler KDV’nin konusuna da gireceğinden ayrıca %20 KDV de söz konusu olmaktadır. Oysa ortaklar aynı satış işlemini kooperatif üzerinden değil de kendi imkânlarıyla bireysel olarak yaptıklarında herhangi bir vergi mükellefiyeti doğmamaktadır.

Örnek 2 – Taşıyıcılar Kooperatifleri: Taşıyıcılar kooperatiflerinde genel giderleri finanse etmek amacıyla ortaklardan aylık olarak tahsil edilen ödentiler için tahsilat makbuzu yerine +%20 KDV içeren fatura düzenlenme zorunluluğu da haksız vergilendirmeye bir diğer örnektir.

Örnek 3 – Yapı Kooperatifleri: Yapı kooperatiflerinde yapılan inşaat işleri karşılığında yüklenicinin kooperatife düzenleyeceği faturaya yansıtacağı %20 KDV’yi kooperatif ortakları aylık ödemelerle zaten üstlenmiş durumdadırlar. Ferdileşmeye geçildiğinde her bağımsız birim için bu kez kooperatifin ortaklarından ayrıca bir KDV tahsil etmesi (kooperatifin ortağa düzenleyeceği faturada yer alacak) istenilmekte ve çifte vergilendirme uygulanmaktadır.

Örnek 4 – Tarım ve Gıda Üretimi Yapan Kooperatifler: Ortaklardan alınan sütlerin işlendikten sonra peynir olarak ortaklara satılması veya ortaklardan alınan zeytinlerin çeşitli işlemlere tabi tutarak zeytinyağı şeklinde ortaklara satılması durumunda, kooperatif ortak dışı işlem yapmış sayılmaktadır. Ortağın peynir, zeytinyağı ya da reçel üretim maliyetini topluca hareket etmek suretiyle aşağıya çekecek bir mekanizmanın hangi kurum kazancını oluşturduğunun izahı gerekir. Aksi durum, her ortağın kendi evinde peynir üretim ya da zeytinyağı sıkım atölyesi kurmasını istemek anlamına gelmez mi?

Sonuç ve Öneri

KVK m.4/k’yı referans alan tüm vergisel düzenleme ve özelgelerde de benzer şekilde haksız veya çifte vergilendirme durumlarıyla karşılaşılmaktadır. Görüldüğü gibi, sadece ortaklarla iş görülmesi veya bu kavramın tersi olan, ortak dışı işlem kavramının Kurumlar Vergisi Kanununda yeniden değerlendirilmesi gerekmektedir. Kooperatifler ve kooperatif ortakları, tanınan muafiyet ve istisnalara rağmen, çoğu zaman vergi uygulamalarının mağduru durumuna düşebilmektedir. Bu mağduriyetin temel nedeni, maddenin mevcut halinin kanun tekniği, kooperatifçilik ilkeleri, vergi hukuku vs. açısından yanlış bir şekilde kurgulanması ve uygulanmasıdır. Mevcut uygulamada tahsil edilen vergilerin büyük bir çoğunluğu vergiyi doğuran olay (kazanç), muafiyet veya istisna kurallarına da uymamaktadır.

Kooperatif faaliyetlerinin ele alınışındaki bu hatalı bakış açısının düzeltilmesi kooperatifleri ekonomik sistemin asli bir unsuru olarak kabul eden paradigmaya geçişin en önemli adımlarından biri olacaktır.

KVK m.4/k HÜKMÜ DEĞİŞİKLİĞE İLİŞKİN ÖNERİ