Daha önce TÜİK tarafından açıklanan kurulan ve kapanan şirket istatistikleri 2010 yıl başından bu yana Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) tarafından yayımlanıyor. Anılan istatistik, şirket, kooperatif ve gerçek kişilere ait işletmelerin verisini kapsıyor. Veri kaynağını, Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi’nde yayımlanan kurulan/kapanan şirket ilanları oluşturuyor.
Ticari işletme ve şirket kuruluşunda, gerçek ve tüzel kişi tacirlerin tescil işlemleri için ticaret ve sanayi odaları ile ticaret odaları bünyesindeki ticaret sicili müdürlüklerine başvurmaları gerekiyor. Tescil, MERSİS programında gerçekleştirildikten sonra ilgili bilgiler TOBB Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi Müdürlüğüne iletiliyor. Bu yazının konusunu oluşturan istatistikler, Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi’nde yayımlanan ilanlar esas alınarak hazırlanıyor ve aylık olarak TOBB’un ilgili sayfasında yayımlanıyor.
Kurulan, Kapanan ve Tasfiye Halinde Olan Kooperatifler
Kooperatif istatistiklerinde en dikkat çekici nokta, 2018’e dek kurulan kooperatif sayısının kapanan kooperatif sayısının altında kalmış olması. Kapanan ve tasfiye halindeki kooperatiflerin toplam sayısı ile kurulan kooperatiflerin sayısı üzerinden bir değerlendirme yapıldığında, 2020 yılında başlayan değişimi not etmek gerekiyor. 2020 yılında kurulan kooperatifler bir önceki yıla göre %27’lik artışla 1.476 adede ulaşırken, kapanan ve tasfiye halindeki kooperatiflerin sayısı 980 olmuş (bir önceki yıla göre %41,8’lik azalış). Bu eğilimin 2021’in ilk altı ayında da sürdüğünü görüyoruz: Kurulan 723 kooperatife karşılık, kapanan ve tasfiye halinde olan 307 kooperatif. 2020 ve 2021’in ilk altı ayı karşılaştırıldığında; kurulan kooperatif sayısının %15,9 arttığı, kapanan ve tasfiye halindeki kooperatif sayısının ise %35,4 düştüğü ortaya çıkıyor.
2018 yılından bu yana kurulan kooperatiflerin sayısı kapanan kooperatiflerin sayısını aşıyor.
Kurulan kooperatifleri kooperatif türlerine göre incelediğimizde ise karşımıza aşağıdaki tablo çıkıyor [i].
Türlerine Göre Kurulan Kooperatif Sayıları (2012-2021 İlk 6 Ay)
| KOOPERATİF TÜRÜ | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021
(Ocak-Haziran) |
TOPLAM |
| Konut Yapı Kooperatifi | 413 | 407 | 343 | 446 | 354 | 418 | 484 | 468 | 647 | 278 | 4258 |
| Tarımsal Kalkınma Kooperatifi | 148 | 128 | 129 | 85 | 93 | 116 | 131 | 188 | 179 | 75 | 1272 |
| Motorlu Taşıyıcılar Kooperatifi | 127 | 133 | 156 | 82 | 57 | 87 | 112 | 92 | 68 | 38 | 952 |
| İşletme Kooperatifi | 9 | 17 | 22 | 38 | 47 | 64 | 104 | 162 | 362 | 246 | 1071 |
| Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi | 28 | 36 | 48 | 31 | 35 | 49 | 50 | 20 | – | – | 297 |
| Sulama Kooperatifi | 24 | 86 | 189 | 101 | 53 | 46 | 23 | 47 | 39 | 13 | 621 |
| Toplu İşyeri Yapı Kooperatifi | 30 | 46 | 41 | 34 | 43 | 43 | 57 | 45 | 1 | – | 340 |
| Üretim ve Pazarlama Kooperatifi | 8 | 6 | 12 | 19 | 28 | 25 | 37 | 49 | 81 | 31 | 296 |
| Turizm Geliştirme Kooperatifi | 16 | 8 | 7 | 10 | 5 | 11 | 20 | 29 | 40 | 14 | 160 |
| Su Ürünleri Kooperatifi | 15 | 8 | 11 | 10 | 17 | 10 | 6 | 11 | 10 | 7 | 105 |
| Tüketim Kooperatifi | 1 | 2 | 8 | 7 | 5 | 9 | 10 | 14 | 7 | 7 | 70 |
| Eğitim/Araştırma ve Geliştirme Kooperatifi | 2 | 6 | 9 | 6 | 3 | 9 | 8 | 8 | 5 | 6 | 62 |
| Deniz Motorlu Taşıyıcılar Kooperatifi | – | 3 | 3 | 3 | 2 | 3 | 5 | – | 2 | – | 21 |
| Hizmet Kooperatifi | – | – | 1 | 3 | 1 | 3 | 3 | 9 | 16 | 5 | 41 |
| Site İşletme Kooperatifi | 3 | 3 | 1 | 7 | – | 2 | – | – | 2 | – | 18 |
| Danışmanlık Kooperatifi | – | – | – | 1 | – | 2 | – | – | 3 | – | 6 |
| Temin Tevzi Kooperatifi | 2 | 6 | 2 | 3 | 2 | 1 | 5 | 4 | 3 | – | 28 |
| Tütün Satış Tarım Kooperatifi | – | – | – | – | – | 1 | – | – | – | – | 1 |
| Enerji Kooperatifi | – | – | – | – | – | 1 | 2 | 1 | – | – | 4 |
| Esnaf Sanatkâr Kredi ve Kefalet Kooperatifi | 10 | 9 | 7 | 15 | 17 | – | 3 | 2 | 2 | – | 65 |
| Küçük Sanat Kooperatifi | – | 1 | 1 | 1 | – | – | – | 1 | 2 | – | 6 |
| Yardımlaşma Kooperatifi | – | – | – | – | – | – | – | – | 2 | – | 2 |
| Sigorta Kooperatifi | – | 1 | – | 2 | 1 | – | – | 1 | – | – | 5 |
| Tedarik Kooperatifi | – | – | – | – | — | – | – | – | 1 | 1 | 1 |
| Sağlık Hizmetleri Kooperatifi | – | 1 | – | – | – | – | – | – | – | – | 1 |
| Tarım Satış Kooperatifi | 2 | – | 4 | – | – | – | – | – | – | – | 6 |
| Yayıncılık Kooperatifi | 1 | – | – | – | – | – | – | – | — | – | 1 |
| Birlikler | 38 | 8 | 11 | 17 | 8 | 12 | 10 | 10 | 4 | 2 | 120 |
Kaynak: TOBB Kurulan Kapanan Şirket İstatistikleri (https://www.tobb.org.tr/BilgiErisimMudurlugu/Sayfalar/KurulanKapananSirketistatistikleri.php)
İşletme Kooperatiflerine Yöneliş
2012-2020 döneminde en çok kurulan kooperatifler sırasıyla, konut yapı (3.980), tarımsal kalkınma (1.197) ve motorlu taşıyıcılar (914) kooperatifleridir. Türkiye’de mevcut kooperatiflerin dağılımında bu kooperatiflerin ilk üç sırayı aldığını biliyoruz. Dolayısıyla, anılan dönemde kooperatifçilik sektörünün sayısal gelişimi ülkenin mevcut kooperatifçilik yapısı ile tutarlıdır. Bununla birlikte, aynı dönemde sayısal artışın en fazla olduğu alan işletme kooperatifleridir. 2012-2020 döneminde işletme kooperatiflerinin sayısında yaşanan yıllık artış oranı %46,2’dir. Buradan, son yıllarda kurulan kooperatiflerin sayısal artışındaki başlıca etkenin işletme kooperatifleri olduğu söylenebilir.
Peki, işletme kooperatiflerine bu yöneliş neden? Bu kısa yazı kapsamında, ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarındaki değişimin yanı sıra kamunun, yerel yönetimlerin ve uluslararası örgütler ve sivil toplum kuruluşlarının desteklerinin – KOOP-DES kapsamında kadın kooperatiflerine verilen hibe desteği gibi – söz konusu artışta pay sahibi olduğunu söylemekle yetinelim.
Diğer şirket türlerinin sayısal gelişimi karşısında önemsiz kalsa da yazıda değindiğimiz istatistikler kooperatif sektöründe bir canlanmaya işaret ediyor. Bu canlanmanın asıl ilgi çekici yanıysa, tabandan gelen, alternatif bir ekonomik ve toplumsal örgütlenme modeli olarak artık görünür olan yeni kooperatifçilik hareketi.
[i] TOBB istatistiklerinde 2010 ve 2011 yıllarına ait veri bulunmamaktadır.
Not: Öne çıkan görsel, Lukas — Pexels
