Bir ülke ekonomisi hangi hammaddelerin ne miktarda tüketimine gereksinim duyar? Madde ayak izi olarak tanımlanan hammadde tüketim (Raw Material Consumption-RMC) göstergesi bu soruyu yanıtlamaya yardımcı olur.
Madde ayak izi göstergesi, işlem gören maddeleri hammadde eşdeğeri biriminde olacak şekilde ayarlar ve yurt içi nihai kullanımlarını hammadde eşdeğeri cinsinden gösterir. Böylece madde ayak izi, bir ülkede tüketilen nihai ürünleri üretmek için tüm tedarik zincirleri boyunca ihtiyaç duyulan maddelerin yerli ve yabancı istihracını (extraction) yakalar.
Madde ayak izi = Yurtiçi İstihraç + Hammadde Eşdeğeri İthalat – Hammadde Eşdeğeri İhracat
Seçilmiş Ülkelerin Madde Ayak İzi Göstergelerindeki Değişimler
Karbondioksit emisyonu en yüksek ilk 3 ülkenin (Çin, ABD, Hindistan) (IEA, 2018) ve AB-27’nin 2000 ve 2019 yılları sektörel madde ayak izi göstergelerindeki değişimler Şekil 1- Şekil 2’de Gigaton (Gt) cinsinden sunulmuştur. İlgili veriler Materialflows.net web sitesinden alınmıştır.
Çin’in 2000’de 10,5 Gt’lik madde ayak izi üç kat artış ile 2019’da 31,5 Gt değerine ulaşmıştır. 2019’da Çin, 31,5 Gt ile diğer ülkeler arasında en büyük madde ayak izini sahiptir. Bu değer AB-27’nin (17,1 Gt) yaklaşık iki katı, ABD’nin (9,8 Gt) üç katından ve Hindistan’ın (7,211 Gt) ise dört katından fazladır (Bakınız Şekil 1, Şekil 2).
Çin : 2000 yılında, Çin’in madde ayak izinin %59’unu metalik olmayan mineraller sektörü oluşturmuştur. 2019 yılında sektörün payı %64’e yükselmiştir. Bu durum, Çin’in son yıllarda geçirdiği hızlı endüstriyel dönüşümün ve kentleşmenin kanıtı olarak görülebilir.
ABD : Uuslararası ticarette birincil kaynakların en büyük ithalatçısı olan ABD’nin, 2000’de 9,6 Gt madde ayak izi, çok küçük bir artış ile 2019’da 9,8 Gt değerine ulaşmıştır. 2000 yılında madde ayak izi en yüksek oran %42 ile metalik olmayan mineraller sektörü iken 2019’da madde ayak izinin en yüksek olduğu sektör %38 ile yine aynı sektör olmuştur.
Hindistan : Hindistan’ın, 2000’de 3,8 Gt madde ayak izi, yaklaşık iki kat artış ile 2019’da 7,1 Gt değerine ulaşmıştır. 2000 yılında madde ayak izinde %52 ile biyokütle sektörü en yüksek orana sahipken, 2019 yılında metalik olmayan mineraller sektörü %42 ile madde ayak izinde en yüksek orana sahip sektör olmuştur.
AB-27 : AB-27’nin 2000’de 18,0 Gt olan madde ayak izi, 2019 yılında bir miktar azalarak 17,1 Gt olmuştur. 2000 yılında madde ayak izinde %54 ile en yüksek orana sahip metal cevherler sektörünün konumu, 2019 yılında da %56 ile değişmemiştir.
Değerlendirme
İkinci Dünya Savaşından bu yana sürekli artan muazzam miktarlardaki kaynak kullanımı ekonomik büyüme ve refah artışının itici bir gücü oldu. Ancak doğal kaynaklar özellikle yüksek gelir sahibi ülkeler tarafından gezegenin sınırlarının ötesinde büyük bir hızla tüketiliyor. Ekolojistlerin hesaplamalarına göre sürdürülebilir madde ayak izi kişi başına 8 ton civarındayken yüksek gelirli ülkeler bu sınırı neredeyse dört kat aşmış durumda (Bringezu, 2015). Öte yandan, çevre üzerindeki etkiler kaynakların tükenmesi ile sınırlı değildir çünkü doğal çevreden kaynakların çıkarılması, ardından işlenmesi ve taşınmasına ilişkin fiili bir süreç de vardır. Toksik maddelerin yoğun bir biçimde kullanıldığı, atıkların çevreye boşaltıldığı ve sızıntıların meydana geldiği bu süreç; toprak, su ve hava kirliliğinin, toprak erozyonunun ve biyoçeşitlilik kaybının sorumlusudur.
Ancak yüksek gelire sahip ülkelerin madde ayak izinin büyük olmasının tek sebebi bu ülkelerdeki insanların çok fazla tüketim yapması değildir. Bu ülkelerin tedarik zincirleri de çok fazla madde kullacak şekilde işlemekte. Ülkelerin madde ayak izi, küresel tedarik zincirlerinin artan karmaşıklığını ve çok ülkeli doğasını yansıtır (Harris vd., 2013). Toplam küresel kaynak çıkarmanın büyük bir kısmı uluslararası ticaret akışlarıyla ilişkilidir. Ülkeler zenginlikleri arttıkça, madde çıkarmada yurt içi kaynakların payını azaltma eğilimi gösterir. Buna karşın uluslararası ticaret yoluyla, madde tüketimlerinin toplam kütlesi genellikle artar. Kaynak çıkarmayla ilişkili çevresel etkiler açısından, net ihracat yapan ülkeler alıcı taraftadır.
Not: Öne çıkan görsel, Dorothe — Pixabay