“Neden yenilenebilir enerji kooperatifleri” sorusunu yanıtlarken başlangıç noktası, kooperatifçilik iş modelinin üstünlükleri olmalıdır. Yenilenebilir Enerji Kooperatifleri (YEK) işbirlikçi iş modelleriyle tanımlanırlar. Kooperatif değerlerini paylaşırlar; vatandaşlar hem karar alma süreçlerine hem de finansal ve ekonomik süreçlere katılırlar. YEK’in temel özelliği yasal durumu değil, topluluk için değer yaratarak iş yapma şeklidir.
Yenilenebilir enerji teknolojisi, bireylerin kendi enerjilerini bireysel veya toplu olarak üretip tüketebilecekleri verimli, uygun maliyetli, merkezi olmayan bir sisteme sahip olma olasılığını yaratıyor. Bu sistemde bireyler üretici ve tüketici rollerine birlikte sahip olabilirler.
Teknolojik gelişmeler ve yenilenebilir enerjiye geçiş, paralel ilerleyen süreçlerdir. Önümüzdeki yıllarda YEK’lerin, elektrik üretimine katkısının artarak devam edeceğini öngörmek yanlış olmayacaktır.
Yenilenebilir Enerji Kooperatifi İş Modelleri
YEK’lerin farklı iş modelleri olabilir. European Federation of Citizen Energy Cooperatives (REScoop.eu) tarafından yürütülen bir çalışmada, Avrupa’daki farklı YEK’ler iş modellerine göre 6 grupta toplanmıştır (Luyts, 2017).
İş Modeli 1: Bir Grup Yerel Vatandaş
Model, eksikliği duyulan aşağıdan yukarıya çözümlerin bir örneğidir. Bu kooperatifler küçüktür ve çalışanlar genellikle gönüllülerden oluşur. Çoğunlukla, küçük hidrolik ve güneş santralları gibi yerel projeler geliştirirler. Finansal sermayelerinin asıl kaynağı ortaklarıdır.
İş Modeli 2: Bölgesel-Ulusal YEK
Bu model, yerel bir vatandaş grubu ölçeğini büyütüp daha büyük projelere başladığında ya da dışarıdan gelen bir katılımcı farklı katılımcıları bir araya getirdiğinde ortaya çıkabilir. Burada odaklanılan yerel ihtiyaçları karşılayıp bir yandan da fırsat yakalamaktır. Projelerde hem gönüllüler hem de çalışanlar görev alır. Projeler büyüdükçe yatırımlara finansman sağlamak için ortaklıklardan daha çok yararlanılır.
İş Modeli 3: Bütünleşmiş YEK
Bütünleşmiş YEK’ler üretim, tedarik, dağıtım gibi birden fazla hizmeti bir araya getirirler. Bu kooperatifler çoğunlukla uzun zamandır enerji sektörünün farklı boyutlarında bağımsız olarak faaliyet gösterebilmektedir. Sektörde zaman içinde yaşanan gelişmeler, kooperatiflerin birinci iş modelinden yani vatandaş liderliğindeki bir kooperatiften tam entegre bir YEK’e doğru evrildiklerini düşündürtmektedir.
İş Modeli 4: YEK’ler Ağı
Bir YEK, sermaye ve uzmanlığa erişim sağlayarak yeni yerel YEK’leri bünyesine katmayı iş modeli yapmış olabilir. Bu modeli uygulayan kooperatifler en iyi uygulamalarını tekrarlayarak YEK modelini büyütebilirler. Bu yaklaşım ölçek ekonomilerinden faydalanır.
İş Modeli 5: Çok Paydaşlı Yönetişim Modeli
Yenilenebilir enerji tedarikinde ve tüketiminde ilgili tüm paydaşları bir araya getiren bir yönetişim yapısıdır. Kendi başına projeler geliştirmez. Ancak proje yatırımcılarını, kooperatifleri, tüketicileri bir araya getirir ve aynı zamanda politika yapıcılar ve yetkililerle etkileşime girer.
İş Modeli 6: Enerji Odaklı Olmayan Örgütlenme
Bu iş modeli, genellikle yerel katılımcıların asıl hedefleri enerji üretimi olmadığında ortaya çıkar. Örneğin, arazisine rüzgâr türbini kuran bir tarım kooperatifi veya yan proje olarak bir topluluk enerji programı olan bir eğitim kurumu.
Neden Yenilenebilir Enerji Kooperatifleri: Güçlü Yönler
YEK’lerin güçlü yönleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (Luyts, 2017).
1. Gönüllü ve Açık Üyelik
Herkesin katılımına izin veren açık üyelik. Kooperatifler, isteyen herkesin ve özellikle toplumdaki savunmasız kişilerin enerji dönüşümüne katılabilmeleri için katılım eşiğini düşük tutmaya çalışırlar.
2. Demokratik Üye Kontrolü
Ortaklar, ‘önemli’ paydaşlar arasından seçilen bir yönetim kurulu tarafından yönetilmez, kendileri yönetir ve karar verir. Mülkiyeti insanlara vermek, sadece maddi kazancın değil, sürdürülebilir gelişme için gerekli tüm faktörlerin düşünülmesini sağlar. Vatandaşlar projeyi şekillendirme gücünü deneyimledikçe toplumun diğer alanlarında da daha etkin bireyler olabilirler.
Demokratik kontrol aynı zamanda şeffaflık için kapıyı aralar. Kooperatifler ortaklaşa güven üstüne kuruludur; üyeler karar verme sürecine demokratik olarak katılabilirler ve bilgi üstünlüğünü sömüremezler. Bir güven ilişkisi olduğundan kooperatiflerin en önemli araçlarından biri davranışsal değişiklik yaratma yetenekleridir. Enerji kooperatif modeli vatandaş katılımı üzerinde doğrudan ve dolaylı etkiler yaratır. Doğrudan bir etki, yenilenebilir teknolojiye yapılan yatırımdır. Dolaylı etkiler ise eğitim yoluyla konuyla ilgili farkındalığın artmasıdır.
3. Eğitim, Öğretim ve Bilgi
Kooperatifler, devamlılıklarını sağlamak için aktif olarak ortaklarına eğitim ve öğretim verirler. Ancak görev odaklı organizasyonlar olarak daha geniş bir kitleye de erişirler. Yenilenebilir enerjinin toplumsal olarak kabullenilmesi hedefini gerçekleştirmek üzere çeşitli etkinlikler düzenler ve bilgilendirme faaliyetleri yürütürler. Demokratik kontrol ve sahiplenmeyle bağlantılı olarak, kişiler kendilerini bir hareketin parçası olarak hissettiklerinde, yeni beceriler ve bilgiler edinme yetisine sahip olurlar ve bu durum gelecekte vatandaş öncülüğündeki girişimleri üstlenmelerini sağlar.
4. Doğrudan Mülkiyetle Ekonomik Katılım
Kooperatif aracılığıyla kaynakların birleştirilmesi vatandaşlara temiz enerji ekonomisine geçişe katılma ve katkıda bulunma fırsatı verir. Kooperatifler herkesin yenilenebilir enerjiye yatırım yapabilmesini sağlar. Doğrudan mülkiyet ekonomik alanda bireylerin demokratik katılımı anlamına gelir. Bu yapı, demokrasinin politik düzeyden ekonomiye doğru genişlemesine, negatif dışsallıkların en aza inmesine ve sorumlu girişimciliğin teşvik edilmesine izin verir. Bu girişimlerden elde edilen kâr, doğrudan yatırımcılara döner.
5. Özerklik ve Bağımsızlık
Uzun dönemli vizyon kâra tercih edildiğinden özerklik son derece önemlidir. Kârın ilk hedef olduğu bir finansal ortamda değerler ikinci planda kalabilir. Özerkliği koruyarak kooperatifin birincil görevini muhafaza etmek mümkündür. Özerklik demokratik kontrol için esastır. Kooperatifler kâra değil, göreve odaklı örgütlerdir. Kâr sadece finansal sürdürülebilirliği sağlamak için bir araçtır.
6. Kooperatifler Arası İşbirliği
Kooperatifler arasında, bilgi ve uzmanlığı paylaşmalarını sağlayan güçlü bir ortaklaşma anlayışı vardır. Farklı kooperatifler (ulusal ve uluslararası) işbirliği yaparak toplam bilgi havuzunu giderek büyütürken ve kapasitelerini birleştiriyorlar.
Erken safhalarda bir kooperatifin kurum içinden uzmanlığa erişimi genellikle sınırlıdır. Bununla birlikte, diğer kooperatiflerin yardımına güvenebilir. Çünkü kooperatifçilik sektöründe işbirliği rekabete baskın çıkar. %100 yenilenebilir enerjiye geçişte on binlerce enerji kooperatifi için yer vardır. Mevcut YEK’ler yeni başlayan kooperatiflere kendi ayakları üstünde durabilecek duruma gelinceye kadar profesyonelleşmeleri için yardım edebilir. Böylece yeni kooperatifler daha işin başında geniş bir uzman ve ortak ağına erişebilir.
İşbirliğinde kullanılan model çilek modelidir. Anne bitki, üstlerinden yeni bitkilerin yetiştiği filizler çıkarır. Başlangıçta anne bitkinin yeni bitkiyi büyütmesi gerekir ama bir süre sonra yeni bitkiler annenin desteği olmadan kendilerini destekleyebilecek duruma gelirler.
7. Topluluk Aidiyeti
YEK’ler topluluk tarafından topluluk için yaratılır. Yenilenebilir bir enerji projesini desteklemek bir hedef değil, kendine yetmeye giden bir amaçtır.
Kooperatifler, geleneksel enerji oyuncularına kıyasla daha çok iş ve yerelde daha büyük bir ekonomik etki yaratır. Para yabancı, çokuluslu şirketlere gitmez toplulukta kalır. Gelirler ortak hedefe ulaşmanın bir yolu olarak yeniden topluma yatırılır.
Kooperatifler sadece kolay lokmayı kapmaya çalışmazlar. Daha düşük bir iç kârlılık oranına sahip ancak enerji verimliliği gibi ivediliği olan toplumsal projelere de yatırım yaparlar. REScoop.eu, YEK’lerin önceliklerini belirlerken toplumu gözettiklerini kanıtlayan örnekleri sunmaktadır: Bir rüzgâr türbininin kârının, yerel belediyede enerji verimliliği projelerini uygulamak için uğraşan işçilere ödeme yapmak için kullanılması, göçmen mahallelerinde enerji tasarrufu önlemlerine aktif olarak odaklanılması, bir konser salonunun inşa edilmesi.
