Bu sene kooperatifçilik tarihinin en önemli figürlerinden biri olan Robert Owen ‘ın 250. doğum gününü kutluyoruz. Sosyal Ekonomi olarak bu önemli vizyonerin hayatını kısaca özetleyen bir yazıyı sizler için çevirdik.
İlk kooperatif biçimleri ile ilişkili olan tüm isimler arasında belki de en çok bilineni, 14 Mayıs 2021’de 250. doğum günü kutlanan Galli sosyalist ve hayırsever Robert Owen’dır (1771–1858). Owen tutkulu bir okur, bir dini şüpheci ve becerikli bir tüccardı. Ama kooperatifçilik için en önemlisi, insanların birbirlerinin ahlaki ve bedensel durumlarından sorumlu olduğuna inanan biriydi. İşçilerin çalışma koşulları, eğitimleri ve mali durumları hakkındaki görüşleri kooperatifçi düşüncenin temellerinden biriydi.
Robert Owen motivasyona, enerjiye ve dürüstlüğe sahipti. Bunları sahibi olduğu New Lanark’taki (Glasgow) pamuklu dokuma fabrikasında hayırsever bir işletme deneyiyle gösterdi. Kâr paylaşımını ya da rekabetin kaldırılmasını savunmuyordu ama bunun yerine kötülük ve cezayı azaltıp yaşam ve çalışma koşullarını iyileştirerek işgücünün (1.800 kişi civarındaki) çıktısında bir artış beklemeye başladı.
1816’da iş günlerinin uzunluğunu on bir saat kırk beş dakikadan on saat kırk beş dakikaya indirdi. Ortak yemek pişirme ve yeme planları hazırladı (ama hiç hayata geçiremedi). Küçük çocuk eğitiminin ilk öncülerinden biriydi; 1816’da “genç zihinler için öğrenmeyi çekici kılmak ve çocukları kendi mutluluklarının başkalarının mutluluğuna bağlı olduğunu öğretme amacıyla eğitimden cezalandırmayı çıkarmayı” hedefleyen Karakter Biçimlendirme Okulunu açtı. A New View of Society (Yeni Toplum Görüşü) isimli kitabında ya da Essays on the Principle of the Formation of the Human Character (İnsan Karakterinin Teşekkülü İlkesi Üzerine Denemeler)’de (1813–14) Owen, ulusal bir eğitim sistemi talep ediyordu.
New Lanark dışında, ulusal yoksulluk hakkında artan endişeleri vardı ve 1816’da var oluşunun “asıl sebebinin” çalışan sınıflarının karakteri hakkındaki deneylerinin sonuçlarını evrensel kılmak olduğunu duyurdu. Bunu takip eden senede Owen hayırsever “pamuk eğirme prensi” olmaktan uzaklaşıp sosyalist Owen oldu. Londra’da vakit geçirip on yaşından küçüklerin işe alınmasını engelleyecek, günlük çalışma saatlerini on buçuk saate indirecek ve çalışmaya başlamak için asgari bir eğitim düzeyini zorunlu kılacak bir yasa geçirmeye çalıştı (ve başarısız oldu). Bu sıralarda kendini hem dinle alakasız bir kıyametin “krizin” hem de hayalinde krizin arkasından gelecek; yasaların, ticaretin, dinin, savaşların ve bencilliğin ortadan kalkacağı ve “insanlığın kurtuluşuna” yol açacağı “yeni bir ahlaki dünyanın” veya “milenyum dünyasının” elçisi olarak tanıtmaya başladı. Bununla birlikte, itibarı 1817’deki bir dizi talihsiz miting sonucu büyük hasar aldı.
1820’de Owen en önemli eserlerinden birini, Lanark Raporu (1821)’nu yazdı. Eserinde uzun uzadıya, sonraki sosyalist düşünce için çok önemli bir ilke olan, işgücünün tüm değerin kaynağı olduğunu açıkladı. 1820’lerin ikinci yarısı boyunca Owen tüm enerjisini Amerika’da bir komün kurma umuduna yoğunlaştırdı. New Harmony kısa bir süreliğine “Amerika sınırlarındaki en canlı ve sofistike kültür merkezi” olmuştu ama 1827’nin sonlarına gelindiğinde bu deney parçalanmanın son aşamalarındaydı. New Harmony, Owen’ın Birleşik Devletlerdeki eş zamanlı topluluk kurma girişimlerinden başlıcasıydı. Hepsi başarısız olmuş olsa da ülkedeki ilk sosyalizm denemelerinden biri olarak iz bırakan bir etkileri oldu. Aksi iddia edilebilir ama orada halen devam eden yeni belediyecilik projelerinde ütopyavari bir hava var.
1830’lar Owencı hareketin “hizipçi” evresine şahit oldu. Owen, sonradan Akılcı Dindarların Evrensel Topluluk Cemiyeti adını alan Tüm Milletlerin Tüm Sınıfları Birliğini kurdu. 1840’a gelindiğinde bu örgütün altmışın üstünde sözde “sosyalist” kolu vardı ve aralarında genç Alman tüccar Friedrich Engels’in de bulunduğu, elli binin üstünde kişi haftalık derslerine akın ediyordu. 1839’un sonlarında Owen, Queenwood adını verdiği, yedi yüz üye için tasarlanmış, 216 hektarlık bir arazide yeni bir topluluk kurmaya başladı ama 1844 geldiğinde Queenwood Akılcı toplumu tüm varlığını tüketmiş ve örgütlü Owencılığın sonunu getirmişti.
Owen’ın hayatının son on yılında 1853’teki tinselliğe dönüşü baskın çıkıyor. 17 Kasım 1858’de Newtown’daki Bear’s Head Otelinde hayatını kaybetti ve ebeveynlerinin yanına, Newtown’daki terkedilmiş Azize Mary kilisesinin yanına gömüldü.
Başkaları – mesela Dr. William King (1786–1865) ve Rochdale Öncüleri – onun fikirlerini alıp onları daha uygulanabilir, daha pratik ve tekrarlanmaya daha uygun kılmış olsa da ilk tüketici kooperatifi toplulukları Owen’ın fikirlerine çok şey borçlu.
Owen tarafından yazılan veya onun hakkındaki yazıların daha çoğunu okuyabileceğiniz yerler:
Robert Owen tarafından yazılanlar:
A New View of Society and Other Writings (Penguin Classics)
Robert Owen on Education ed H Silver (Cambridge Texts and Studies in the History of Education)
The Selected Works of Robert Owen, ed Gregory Claeys (Routledge, 1993)
Observations on the Effect of the Manufacturing System (1815)
Two Memorials on Behalf of the Working Classes (1818)
Report to the County of Lanark of a Plan for relieving Public Distress (1821)
An Explanation of the Cause of Distress which pervades the civilised parts of the world (1823)
The Revolution in the Mind and Practice of the Human Race (1849)
The Life of Robert Owen (1857, autobiography)
Robert Owen hakkında yazılanlar:
Lloyd Jones The Life, Times, and Labours of Robert Owen (1905, ed William Cairns Jones, Scholars Select, 2016)
RE Davies, Robert Owen, Philanthropist and social reformer: An appreciation (1907)
JFC Harrison, Robert Owen And The Owenites In Britain And America: The Quest for the New Moral World (1969, Routledge Revivals)
Gregory Claeys, Paternalism and Democracy in the Politics of Robert Owen (1982)
Donnachie, Robert Owen. Owen of New Lanark and New Harmony (2000, Tuckwell)
Robert A. Davis, Frank O’Hagan, Robert Owen (2010, Bloomsbury)
Ophélie Siméon, Robert Owen’s Experiment at New Lanark, From Paternalism to Socialism (2017, Palgrave)
Penelope Harris: Robert Owen and the Architect Joseph Hansom: An Unlikely Form of Co-operation (2020, Brewin)
Colin Laker, Robert Owen and Slavery (essay for Robert Owen Museum)
Not 1: Rebecca Harvey’in Coop News sitesinde 3 Mayıs 2021 tarihinde yayımlanan “250 years of Robert Owen” başlıklı yazısından Barış Soysaraç tarafından çevrilmiştir. Erişim
Not 2: Öne çıkan görsel, Robert Owen Müzesi
