Tarihsel olarak karbon emisyonları Sanayi Devrimi ile birlikte artmaya başlamıştır. Bunun başlıca sebepleri; artan enerji talebini karşılamak üzere fosil yakıtların daha fazla kullanılması, kentleşme, orman alanlarının azalması ve nüfus artışıdır. Küresel ölçekte, Sanayi Devriminden bu yana, çoğunluğu insan faaliyetleri kaynaklı 2530 Gt (milyar ton) karbondioksit (CO2) atmosfere salınmıştır (Carbon Brief).
Tarihsel karbon emisyonları ve bu emisyonlardan hangi ülkelerin sorumlu olduğu sorusu, iklim adaleti tartışmaları bağlamında çok önemlidir. İklim adaleti, iklim değişikliğine en az katkı yapan ülkelerin, en çok etkilenenler olduğunu savunur. Bu noktadan hareketle, karbon emisyonlarında tarihsel olarak sorumluluğu olan ülkelerin, iklim değişikliğinin mevcut etkileriyle başa çıkmanın yanı sıra iklim krizinin önlenmesinde daha çok sorumluluk üstlenmeleri gerektiğini ileri sürer.
1850-2021 Dönemine Ait Kümülatif Karbon Emisyonları
1850-2021 döneminde kümülatif CO2 emisyonları en yüksek 10 ülkenin, fosil yakıt ve arazi kullanım değişikliği/ormancılıktan kaynaklanan emisyonları Şekil 1’den izlenebilir.
Şekil 1’de verilen ülke sıralamaları dönem boyunca değişimler göstermiştir. Değişimler, pek çok faktörle ilgili olsa da bazı temaları ortaya koymaktadır. Örneğin, dönemin başlangıcında, küresel CO2 emisyonları daha çok arazi kullanımı değişikliğinden/ormancılıktan kaynaklanıyordu. Bu dönemin en fazla emisyon yaratan ülkeleri ABD, Rusya ve Çin gibi tarım arazisi ve yakacak için ılıman ormanlarını kesen coğrafi olarak geniş ülkelerdi. ABD’de, doğudan batıya doğru yayılan yerleşimci dalgasının tarım için arazileri temizlemesi buna örnek olarak verilebilir.
Bu dönemde, topraklarını 1850’den önce büyük ölçüde tarıma açmış olan Fransa, Almanya ve Birleşik Krallık kömür yakıtlı sanayileşmenin, dolayısıyla fosil yakıtlardan kaynaklanan CO2 emisyonlarındaki artışın öncüsü oldular.
Sömürge geçmişi olan Brezilya ve Endonezya, 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında kauçuk, tütün ve diğer ürünleri yetiştiren yerleşimciler tarafından ormansızlaştırıldı. Bu ülkelerin ormansızlaştırılması İkinci Dünya Savaşı sonrasında yeni bir aşamaya geçti. Doğal ormanlar bu kez sığır çiftliği kurmak, tomruk veya palm yağı üretimi için yok edilmeye başlandı.
Kümülatif Karbon Emisyonlarına Göre İlk 10 Ülke
ABD: Ekonomik büyümesi önce kömürün yaygın kullanımı, ardından da motorlu araçların ortaya çıkmasıyla devam ettiğinden, ABD tüm dönem boyunca listenin ilk sırasında yer almıştır. 2021 yılı sonunda, toplam 509 Gt (fosil kaynaklı: 420 Gt CO2, arazi kullanımı kaynaklı: 89,1 Gt CO2) CO2 emisyonu ile küresel kümülatif CO2 emisyonunun %20,3’ünden sorumlu olan ABD, küresel ısınmaya 0,2 oC’lik katkıda bulunmuştur.
Çin: İkinci sırada, küresel kümülatif CO2 emisyonlarındaki (fosil kaynaklı: 241,8 Gt CO2, arazi kullanımı kaynaklı:42,6 Gt CO2) %11,4’lük payı ile 0,1 oC sıcaklık artışına sebep olan Çin yer alıyor. Çin’in arazi ile ilgili CO2 emisyonları yüksek olsa da, sıralamadaki konumunun ana nedeni, 2000 yılından sonraki hızlı ekonomik büyümesini fosil yakıtlara, özellikle kömüre dayalı olarak gerçekleştirmesidir. Çin’in CO2 emisyonu 2000 yılından bu yana üç kattan fazla artmıştır ve ABD’yi geçerek, yıllık bazda dünyanın en yüksek CO2 emisyonuna sahip ülkesi olmuştur. 2021 yılı sonu itibarıyla, Çin küresel CO2 emisyonunun yaklaşık %30’undan sorumludur.
Rusya, Brezilya, Endonezya: Rusya, küresel kümülatif CO2 emisyonlarının yaklaşık %6,9’u (fosil kaynaklı: 117,3 Gt CO2, arazi kullanımı kaynaklı: 55,2 Gt CO2) ile üçüncü sırada yer alırken, onu Brezilya (%4,5) ve Endonezya (%4,1) izlemektedir. Brezilya ve Endonezya’nın, fosil yakıt kullanımından kaynaklanan CO2 emisyonları diğer ülkelere göre düşüktür. Buna rağmen, bu ülkelerin büyük ölçüde ormansızlaşmadan kaynaklanan CO2 emisyonları ilk 10 ülke arasında yer almalarına sebep olmuştur.
Almanya: Kömüre dayalı sanayisi yüzünden küresel kümülatif CO2 emisyonlarının %3,5’una (fosil kaynaklı: 93,1 Gt CO2, arazi kullanımı kaynaklı: -4,6 Gt CO2) sahip Almanya sıralamada altıncıdır. Ormansızlaştırılmış alanları tekrar geri kazanması bakımından örnek durumdadır.
Hindistan, İngiltere: Hindistan, küresel kümülatif CO2 emisyonlarının %3,4’ü ile İngiltere’nin (%3,0) hemen üzerinde yedinci sırada yer almaktadır. Hindistan’ın sıralamadaki yeri, arazi kullanım değişikliği ve ormancılığın yüksek katkısının sonucudur.
Japonya, Kanada: Sıralamanın sonunda küresel kümülatif CO2 emisyonlarının %2,7’si ile Japonya ve %2,6’sı ile Kanada yer almaktadır.
Değerlendirme
Ağustos 2021’de yayınlanan son Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) Raporuna (2021) göre, küresel ısınma, insan faaliyetlerinin etkisiyle son iki bin yılda görülmemiş bir oranda artmıştır. Yani, iklim değişikliği, “doğal bir afet” değil, insan eliyle tarihsel olarak yaratılan ve büyütülen bir olgudur.
Sanayi Devrimi’nden bu yana sanayileşmelerini fosil kaynakları kullanarak gerçekleştiren gelişmiş Batı Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerinin en büyük tarihsel sorumluluğa sahip olduğunu kolayca söyleyebilmekteyiz. Bununla birlikte, Çin ve Hindistan gibi yeni büyüyen ülkeler rekor bir hızla emisyonlarını arttırarak tarihsel sorumluluğun ortakları durumuna gelmişlerdir. Bu noktada, dünyanın geri kalanının kullandığı birçok ürünün Çin tarafından üretildiğini ve ihraç edildiğini not etmemiz gerekiyor. Yani bu malların tüketildiği ülkelerin değil ama Çin’in emisyonları artıyor.
Küresel ısınmayı 1,5 oC’lik artışla sınırlayabilmek için CO2 emisyonlarının ciddi oranlarda azaltılması gerekiyor. Bu bağlamda, tarihsel süreçte en yüksek CO2 emisyonlarına sebep olmuş ABD ve Çin (ve elbette Çin’de üretim yapan şirketlerin de) ile birlikte listede yer alan diğer ülkelerin daha fazla sorumlulukları vardır ve dünyanın geleceği adına bu sorumluluktan kaçmamaları gerekir.
Not: Öne çıkan görsel, Matt Palmer — Unsplash
