Kentlerde refahın en önemli belirleyicilerinden biri hava kalitesidir. Hava kalitesi, insan sağlığı üzerindeki doğrudan etkisi nedeniyle sistematik olarak izlenir ve endeksler yardımıyla değerlendirilir. Kısa dönemli endeksler genel olarak halkı bilgilendirmek veya uyarmak için yararlıdır. Uzun dönemli endeksler ise politikaların izlenmesinde kullanılır. Avrupa Birliği Kentlerinde Hava Kalitesi başlıklı yazımda (Büke, 2020), Avrupa Birliği (AB) kentlerindeki hava kalitesini CITEAIR projeleri ve endeksler üzerinden ele almıştım. Bu yazı, Türkiye’deki kentlerin hava kalitesini incelemeyi amaçlıyor.
Türkiye’de hava kirletici konsantrasyonlarının ölçülmesi ve değerlendirilmesi amacı ile 2005 yılında Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından Ulusal Hava Kalitesi İzleme Ağı oluşturulmuştur. Bu kapsamda, Türkiye’nin 81 ilinde hava kalitesi ölçüm istasyonları kurulmuştur. İstasyonların hepsinde kükürt dioksit (SO2) ve partikül madde (PM10) parametreleri, bazılarında ek olarak azot oksitler (NOx), karbonmonoksit (CO) ve ozon (O3) konsantrasyonları ölçülmektedir. Ayrıca, vatandaşların yaşadıkları bölgenin hava kalitesine anlık ulaşmaları için Bakanlık tarafından bir mobil uygulama geliştirilmiştir. Uygulama ile Türkiye genelinde hava kalitesi verileri akıllı telefonlarda anlık olarak görüntülenebilmektedir.
Kentlerde Hava Kirletici Konsantrasyonları
Aşağıdaki tablolarda, Türkiye’nin nüfusu en yüksek 10 ilinde bulunan 48 istasyona ait PM10, SO2, NO2 ve NOx konsantrasyon değerleri 2019 yılı için değerlendirilmiştir. Belirtilen kirleticilere ait ortalama konsantrasyon verisi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Hava Kalitesi-İstasyon Veri İndirme sayfasından alınmıştır. Tablo 1 ve Tablo 2 ortalama değerleri ve insan sağlığının ve ekosistemin korunması için belirlenmiş olan yıllık sınır değerleri göstermektedir.
Tablo 1. 2019 yıllık ortalama konsantrasyonlar (µg/m³)a
|
İstasyon Adı |
PM10 |
SO2 |
NO2 |
NOx |
| İstanbul-Üsküdar
İstanbul-Başakşehir İstanbul-Esenyurt İstanbul-Kağıthane İstanbul-Kandilli İstanbul-Mecidiyeköy İstanbul-Şile İstanbul-Silivri İstanbul-Şirinevler İstanbul-Sultanbeyli İstanbul-Sultangazi İstanbul-Ümraniye |
31,78
44,95 60,77 – 33,81 64,48 24,51 27,21 45,21 33,52 58,04 29,20 |
–
5,03 7,43 4,51 11,10 – 3,56 3,24 6,92 6,35 3,99 6,68 |
41,96
21,06 28,58 18,47 33,54 66,06 6,17 22,25 70,58 9,53 29,88 64,76 |
102,87
41,68 61,68 73,13 74,96 143,45 17,55 42,53 127,91 34,42 64,03 136,93 |
| Ankara-Bahçelievler
Ankara-Demetevler Ankara-Kayaş Ankara-Keçiören-Sana Ankara-Çankaya |
37,36
51,04 45,32 42,01 34,51 |
4,74
5,97 8,32 – 3,22 |
48,57
51,67 – – – |
86,10
95,23 – – – |
| İzmir-Çiğli
İzmir-Bornova İzmir-Güzelyalı İzmir-Karşıyaka İzmir-Şirinyer |
32,63
41,30 40,66 26,60 31,67 |
13,66
8,52 11,79 11,25 8,30 |
13,35
6,77 11,90 – 28,75 |
18,90
11,32 20,72 – 47,97 |
| Bursa-Kestel
Bursa-Kültürpark Bursa-Uludağ Üniversitesi Bursa-İnegöl Bursa-Beyazıt |
42,8
– – 53,41 59,16 |
17,59
7,67 4,80 11,32 9,64 |
30,66
– – 31,56 71,41 |
49,04
– 46,91 46,71 164,84 |
|
Antalya |
39,31 |
5,41 |
– |
– |
| Adana-Çatalan
Adana-Doğankent Adana-Meteoroloji Adana-Valilik |
20,00
13,95 82,59 51,83 |
2,39
2,85 3,43 12,88 |
14,45
– – 41,30 |
18,53
– – 62,98 |
| Konya-Meram
Konya-Karatay Konya-Selçuklu Belediye |
39,59
46,68 – |
–
9,33 7,50 |
–
34,91 – |
–
53,02 – |
|
Şanlıurfa |
43,59 |
34,01 |
– | – |
|
Gaziantep |
48,49 |
7,65 |
– | – |
| Kocaeli
Kocaeli-Alikahya Kocaeli-Dilovası Kocaeli-Dilovası-İMES OSB 1 Kocaeli-Dilovası-İMES OSB 2 Kocaeli-Gebze Kocaeli-Gölcük Kocaeli-İzmit Kocaeli-Kandıra Kocaeli-Körfez Kocaeli-Yeniköy |
54,63
49,84 – 14,00 27,13 26,19 35,03 48,22 21,53 42,87 35,13 |
5,44
5,50 15,28 – – – 5,48 – – 6,66 4,14 |
53,46
21,50 21,29 13,36 7,06 – 22,30 44,02 3,62 32,47 27,71 |
108,99
58,41 30,10 20,41 12,46 – 40,16 126,90 6,26 56,81 43,50 |
(a) Yıllık ortalama konsantrasyon değerleri yılın %80 üzeri ölçüm yapılmış verilerden oluşmaktadır.
(-) Ölçüm değeri verilmemiştir.
Tablo 2. İnsan Sağlığı ve Ekosistemin Korunması İçin Hava Kalitesi Yıllık Sınır Değerleri (µg/m3)
| Hava Kirletici | Türkiye | AB | AB sınır değerinin geçerli olacağı tarih |
| PM10 (Partikül madde) | 40 | 40 | 01.01.2019 |
| SO2 (Kükürt dioksit) | 20 | 20 | 01.01.2014 |
| NO2 (Azot dioksit) | 48 | 40 | 01.01.2024 |
| NOx (Azot oksitler) | 30 | 30 | 01.01.2014 |
Tablo 1’de belirtilen tüm kentlerin hava kirletici konsantrasyon değerleri Tablo 2’de verilen sınır değerler dikkate alınarak incelendiğinde;
- PM10 en yüksek olan 5 istasyon: Adana-Meteoroloji, İstanbul-Mecidiyeköy, İstanbul-Esenyurt, Bursa-Beyazıt, İstanbul-Sultangazi,
- SO2 ölçüm değeri sınır değerini aşan istasyon: Şanlıurfa,
- NO2 ölçüm değeri en yüksek olan 5 istasyon: Bursa-Beyazıt, İstanbul-Şirinevler, İstanbul-Mecidiyeköy, İstanbul-Ümraniye, Kocaeli,
- NOx ölçüm değeri sınır değerinin altında olan istasyonlar: İzmir-Güzelyalı, Kocaeli-Dilovası-İMES OSB 1, İzmir-Çiğli, Adana-Çatalan, İstanbul-Şile, Kocaeli-Dilovası-İMES OSB 2, İzmir-Bornova, Kocaeli-Kandıra’dır.
Yıllık Hava Kalitesi Endeksi
Yıllık hava kalitesi endeksi hesaplamak için kullanılan hava kirleticileri ve sınır değerleri Tablo 3’te sunulmuştur.
Tablo 3. Yıllık hava kalitesi endeks hesaplama şeması
| Hava Kirletici | Sınır değer | Hesap |
| NO2 | Yıllık ortalama=40 µg/m3 | Yıllık ortalama/40 |
| PM10 | Yıllık ortalama=40 µg/m3 | Yıllık ortalama/40 |
| PM10, günlük | 50 µg/m3 değerini aşan gün sayısı=35 | Log(gün sayısı+1)/Log(36) |
| O3 | 8 saat ortalama değer ≥120 µg/m3 olduğu gün sayısı=25 | (8 saat ortalama değer ≥120 µg/m3 olduğu gün sayısı)/25 |
| PM2.5 | Yıllık ortalama=20 µg/ m3 | Yıllık ortalama/20 |
| SO2 | Yıllık ortalama=20 µg/ m3 | Yıllık ortalama/20 |
| Benzen | Yıllık ortalama=5 µg/ m3 | Yıllık ortalama/5 |
Ölçüm Yapılan İstasyonlara Ait Endeksler
Tablo 1’deki veriler ışığında PM10, SO2 ve NO2 konsantrasyon değerleri dikkate alınarak ölçüm yapılan istasyonlara ait hava kalitesi endeks değerleri AB standartlarına (hedef endeks) göre aşağıdaki ifadeden hesaplanmış ve hesaplanan değerler Tablo 4’te sunulmuştur.
Yıllık Endeks= (SO2/20+PM10/40+NO2/40)/3
Hesaplanan endeksin hedef endeks (≤1) değeri ile karşılaştırılması, AB yıllık hava kalitesi endeks standartlarına olan uzaklığı belirler. 1’in üzerindeki değerler, hava kalitesinin AB standartlarına uymadığını ve en az bir hava kirleticisinin sınır değerleri aştığını gösterir.
Tablo 4. Hava kalitesi endeks değerleri
| İstasyon Adı |
Endeks |
| İstanbul-Başakşehir | 0,634 |
| İstanbul-Esenyurt | 0,868 |
| İstanbul-Kandilli | 0,746 |
| İstanbul-Şile | 0,315 |
| İstanbul-Silivri | 0,466 |
| İstanbul-Şirinevler | 1,080 |
| İstanbul-Sultanbeyli | 0,465 |
| İstanbul-Sultangazi | 0,799 |
| İstanbul-Ümraniye | 0,894 |
| Ankara-Bahçelievler | 0,795 |
| Ankara-Demetevler | 0,955 |
| İzmir-Çiğli | 0,611 |
| İzmir-Bornova | 0,543 |
| İzmir-Güzelyalı | 0,635 |
| Bursa-Kestel | 0,905 |
| Bursa-İnegöl | 0,897 |
| Bursa-Beyazıt | 1,249 |
| Adana-Çatalan | 0,327 |
| Adana-Valilik | 0,991 |
| Konya-Karatay | 0,835 |
| Kocaeli | 0,991 |
| Kocaeli-Alikahya | 0,686 |
| Kocaeli-Gölcük | 0,569 |
| Kocaeli-Körfez | 0,739 |
| Kocaeli-Yeniköy | 0,593 |
Tablo 4’teki hava kalitesi endeks değerleri incelediğinde; Bursa-Beyazıt, İstanbul-Şirinevler istasyonlarının AB standartlarını bir veya daha fazla kirletici bazında aştığı görülmektedir.
Sonuç
AB hava kalitesi standartları, insan ve bitki örtüsünün maruz kaldığı hava kirliliğinin değerlendirilmesi, hava kirliliğinin insan sağlığı ve çevre üzerindeki zararlı etkilerinin önlenmesi ve azaltılması amacıyla geliştirilmiştir. Yıllık hava kalitesi endeksi hesapları politika yapıcılara veri kaynağı oluşturacağı için bu değerlerin en az hata ile hesaplanması gerekir. Bu nedenle bir bölgede ya da bir il için hava kirletici ölçümlerinin yapıldığı istasyon ve hava kirletici sayılarının arttırılması ve ölçümlerin kesintisiz yapılması gereklidir.
Farklı hava kirleticilerin etkileri birbirinden farklı olabilmektedir. Bu nedenle ileriye yönelik hava kalitesi endeks çalışmalarında kirletici etkilerinin birbirlerine göre ağırlık oranlarının dikkate alınmasında fayda vardır.
