2020 Dünya Hava Kalitesi Raporu (2020 World air quality report), hava kalitesi ile ilgili araştırmalar yapan İsviçre merkezli teknoloji şirketi IQAir tarafından hazırlanmıştır. Raporda, IQAir öncülüğünde oluşturulan hava kalitesi bilgi platformu ile dünyanın çeşitli bölgelerindeki yer seviyesinde izleme istasyonları tarafından bildirilen ince parçacıklı madde (PM2.5) konsantrasyonları analiz edilmektedir.
Veriler Nereden Geliyor?
Analizi yapılan veriler, yalnızca yüksek veri kullanılabilirliğine sahip PM2.5 izleme istasyonlardan elde edilmektedir ve 106 ülkeyi kapsamaktadır. Raporda kullanılan veriler IQAir internet sitesinde çevrimiçi olarak mevcuttur.
Veriler devletlere, bireylere ve özel sektöre ait izleme istasyonları aracılığıyla sağlanmaktadır. Ek olarak, verilerdeki boşlukları doldurmak veya mümkün olan yerlerde konum eklemek için hükümetler tarafından sağlanan tarihsel veri setlerinden yararlanılmıştır. Tüm PM2.5 verileri bir istasyon düzeyinde toplanmış ve daha sonra yerleşim birimleri şeklinde organize edilmiştir.
Neden PM2.5?
PM2.5, atmosferdeki 2.5 mikrona kadar aerodinamik eşdeğer çapa sahip, ortam havasında taşınan partikül maddeler olarak tanımlanır. PM2.5 emisyonlarının en yaygın insan kökenli kaynakları; fosil yakıtla çalışan motorlu araçlar, enerji üretimi, endüstriyel faaliyet, tarım ve biyokütle yakmadır.
PM2.5’un geniş kapsamlı sağlık riskleri iyi bilinmektedir. Saç telinin çapının 30’da biri büyüklüğünde olan PM2.5 partikül maddeleri, düşük konsantrasyonlarda dahi, solunduktan sonra geniş kapsamlı sağlık etkilerine neden olmaktadır. PM2.5’a maruz kalınması ile solunum yolu rahatsızlıkları ve kardiyovasküler hastalıklar kaynaklı erken ölümler arasında yakın bir bağ bulunmaktadır.
PM2.5 Konsantrasyonlarının Sınıflandırılması
2020 Dünya Hava Kalitesi Raporu’unda, PM2.5 konsantrasyon değerlerinin sınıflandırılmasında, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Hava Kalitesi ve Amerika Birleşik Devletleri-Hava Kalitesi Endeksi (ABD-HKE) sınır değerleri referans olarak alınmıştır.
Dünya Sağlık Örgütü: DSÖ, PM2.5 konsantrasyonuna maruz kalınmasının hiçbir seviyesinin olumsuz sağlık etkilerinden arınmış olmamakla birlikte, 10 μg/m³‘ün altındaki yıllık ortalamaya maruz kalınmasının riskleri en aza indirdiğini belirtmektedir.
ABD Hava Kalitesi Endeksi: Raporun değerlendirilmesinde DSÖ hedefini aşan PM2.5 konsantrasyon seviyelerini sınıflandırmak için ABD-HKE kullanılmıştır. ABD-HKE endeksi, günlük kirletici konsantrasyonlarını 6 kategoride değerlendirmektedir. Her kategoriye karşılık gelen PM2.5 konsantrasyon sınır değer aralıkları Tablo 1’de sunulmuştur.
Tablo 1. ABD-HKE Sınıflandırılması
| Kategori | PM2.5 (μg/m³) |
| İyi | 0-12,0 |
| Orta | 12,1-35,4 |
| Hassas Gruplar için Sağlıksız | 35,5-55,4 |
| Sağlıksız | 55,5-150,4 |
| Çok Sağlıksız | 150,5-250,4 |
| Tehlikeli | 250,5+ |
ABD-HKE tarafından “iyi” olarak sınıflandırılanlar da dâhil olmak üzere, PM2.5 konsantrasyonuna maruz kalınmasının herhangi bir seviyesinde olumsuz sağlık etkileri ortaya çıkabileceği belirtilmektedir. Ayrıca, ABD-HKE kısa süreli (24 saat) PM2.5 konsantrasyonuna maruz kalınmasından kaynaklanan tehlikeleri bildirmek için tasarlanırken, aynı seviyede kalıcı uzun vadeli PM2.5 konsantrasyonuna maruz kalınmasının daha tehlikeli olacağı söylenmektedir. Bu nedenle, ABD-HKE sınıflandırılmalarının, yıllık ortalama maruz kalınan PM2.5 konsantrasyonlarının etkisini tam olarak kapsamayacağı vurgulanmıştır.
Ülkelerin PM2.5 Konsantrasyonları
Rapora göre 2020 yılında, 106 ülkedeki PM2.5 konsantrasyonları 77,1 μg/m³ ile 3,7 μg/m³ arasında değişmektedir. 2019-2020 karşılaştırması yapıldığında, ülkelerin genellikle 2020 yılında, 2019’a göre daha düşük PM2.5 konsantrasyonlarına sahip oldukları görülmektedir.
106 ülke arasında 46. sırada yer alan Türkiye’de anılan konsantrasyon değeri 18,7 μg/m³ olarak gerçekleşmiştir.[i]
2020 yılında, PM2.5 konsantrasyonlarının en yüksek olduğu 5 ülke ile PM2.5 konsantrasyonun DSÖ sınır değerinde olduğu ülkelerin dağılımları sırasıyla Şekil 1 ve Şekil 2’de sunulmuştur. ABD-HKE sınıflandırılmasına göre Bangladeş ve Pakistan “sağlıksız kategoride” yer almıştır. Hindistan, Moğolistan ve Afganistan ise “hassas gruplar için sağlıksız kategoride” dir (Bakınız Şekil 1). 106 ülke içinde 25 ülkenin PM2.5 konsantrasyon değerleri DSÖ’nün önerdiği limit değerine uygun seviyelerdedir (Bakınız Şekil 2).
Sonuç
2020 Raporuna göre hava kirliliği dünya genelinde her yıl 600.000’i çocuk olmak üzere 7 milyon erken ölümde rol oynamakta ve küresel ekonomiye 2,9 trilyon dolarlık yük getirmektedir. Rapora göre PM2.5 kirliliği az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde daha yoğundur. Daha sağlıklı, yaşanabilir bir dünya için tüm ülkeler, PM2.5 konsantrasyon değerlerini DSÖ’nün önerdiği limit değerin altına çekmeyi hedeflemelidir. Bunu gerçekleştirmek için de tüm ülkeler dayanışma içinde olmalıdırlar.
[i] Bu konuya ilgi duyanlar Türkiye’deki kentlerin hava kalitesi hakkındaki yazıma (2020) bakabilir.
Not: Öne çıkan görsel, jplenio —Pixabay
