Standart (ana akım) iktisat ders kitaplarında piyasaların sınırlarından yeterince söz edilmez. Emeritus Profesör John Komlos “Piyasaların Ders Kitaplarında Söylendiği Gibi Çalışmaları için Üstesinden Gelmeleri Gereken 15 Şey” başlıklı yazısında ana akım iktisadı bu sınırları dikkate almadığı için eleştiriyor. “Ana akımın kullandığı varsayımlardan çıkarılan sonuçlar kara tahtada mantıksal olarak geçerli olmakla birlikte çoğu zaman sokak düzeyinde zehirli olduğu ortaya çıkmakta.”
Sağlıklı bir ekonomi yaratmak istiyorsak, bu “pür iktisat” lanetleri dikkate alınmalıdır.
Piyasalar iktisat ders kitaplarında anlatıldığı gibi çalışmaz. Piyasaların toplumsal faydayı artırma gücüne inanmama rağmen, kamu politikalarının etkili olabilmesi için güvenilir bilimsel yaklaşımların bilmesi gereken çok sayıda doğal sınırları vardır. Burada, piyasaların ders kitaplarının söylediği gibi çalışmaları için üstesinden gelmeleri gereken on beş lanet – evet, onlara lanet diyorum – listelenmiştir.
Lanet 1: Eksik veya asimetrik bilgi piyasaların etkin işlemesi için büyük bir engel teşkil eder. Aslında bu nedenle, etkinliğe nadiren ulaşılabilir. Bilginin elde edilmesi pahalıdır ve eşit olmayan biçimde dağılmıştır ve bu nedenle servetin eşit olmayan dağılımı göz önüne alındığında herkes aynı bilgiye erişemez.
Lanet 2: Fırsatçı davranış, serbest piyasaların, insanların ahlaksızlık, ilkesizlik, kurnazlık, dalaverecilik veya kandırma veya hilekârlık durumlarından faydalanabilmeleri için sayısız olanaklar yaratması sorununu ifade eder.
Lanet 3: Akılcılık varsayımı, Nobel ödüllü psikolog Daniel Kahneman’a göre “başlatıcı değildir”. Aslında, bugün hiçbir psikolog, insanların oturduğu yerden ahkâm kesen iktisatçıların ısrar ettiği kadar rasyonel olduklarını kabul etmez.
Lanet 4: Piyasaya katılan insanların bilişsel donanımı oldukça heterojendir. Bu, ders kitapları piyasaya katılan insanların homojen olduğunu – yani, bugünün küresel sisteminin oluşturduğu karmaşık ekonomik sorunları çözme konusunda herkes eşit derecede yeteneklidir – örtük olarak varsaydığı sürece, standart iktisat için bir başka meydan okumadır.
Lanet 5: İktisadın çoğunda çocuklar tamamen göz ardı edilir. Belki de yetişkin olarak doğmadığımızı ve ekonomiye yetişkinler gibi tam gelişmiş beğenilerle girmediğimizi iktisatçılara hatırlatmamız gerekiyor.
Lanet 6: Zaman tutarsızlığı, bugünkü eylemlerimizin sonuçlarının gelecekte de sonuçları olacağını belirten ciddi bir sorunu ifade ediyor ve gelecekte, geçmişte gerçekleştirdiğimiz eylemlerden pekâlâ pişman olabiliriz. Kısacası fikrimizi değiştirebiliriz.
Lanet 7: İktisadın kara tahtasında toplum yoktur, sadece birbirleriyle neredeyse hiç etkileşime girmeyen bireyler vardır. Başka bir deyişle, iktisatçılar sosyoloji ve sosyal psikoloji disiplinlerini tamamen ihmal ederler.
Lanet 8: Güç dengesizlikleri de son derece önemlidir. Çünkü ekonomik politikaları, zenginler lehine çarpıtırlar ve siyasi güç dengesizliklerine yol açarlar. Siyasi güç dengesizlikleri de elitleri daha ayrıcalıklı kılar ve aynı zamanda demokrasi ideallerini tehdit eder. Buna karşın güç dengesizlikleri ana akım iktisat tarafından ihmal edilir.
Lanet 9: Belirsizlik piyasaların önünde müthiş bir engeldir. İnsan beyni, olasılıkların hesaplanmasını içeren belirsiz bilgiyi işlemede büyük zorluk çeker. Eşik altı mortgage krizi, insanlar riski yanlış anladıklarında, yanlış fiyatlandırdıklarında ve doğru değerlendirmediklerinde yağmalamaların hangi düzeye dek varabileceğini gösterdi.
Lanet 10: Finansal piyasalar, fraksiyonel bankacılık ve finansal bankacılığın uzun vadeli aktifleri ve kısa vadeli pasifleri yüzünden doğası gereği istikrarsızdır. Bir insan icadı olan finansal piyasalar, Sanayi Devrimi’nden bu yana yüzlerce kez ve en canlı olarak 2008’de gördüğümüz gibi, darmaduman olabilir.
Lanet 11: İşlem maliyetleri refahı söndürüyor ve etkinliği engelliyor çünkü kaynakları tüketiyor, ancak refahı artırmıyor. Ama bunlardan İktisadın İlkeleri ders kitaplarında bahsedilmez. Arama, bilgi, düzenleme ve yönetim maliyetleri vardır.
Lanet 12: Zaman ve mekân ana akım düşünce ile sıkıca bütünleşmemiştir. Bu ciddi bir kavramsal eksikliktir, çünkü her iki değişken de piyasaların neden genellikle etkin olmadığını anlamak için vazgeçilmezdir.
Lanet 13: Var olmayan piyasalar refahımız ve gelecek nesillerin refahı için ciddi bir sorun oluşturmaktadır. Piyasalar kendi başına çok fazla kirlilik üretiliyor çünkü atmosfere kimse sahip değil. Sonuç olarak, kirlilik bizim en büyük küresel sorunumuz haline geldi.
Lanet 14: Merkezi olmayan piyasalar için limitler ve standartlar belirlemek fazlasıyla zordur. Piyasanın sınır koyamaması, çok sayıda farklı uyumsuz standarda ve çok fazla eşitsizliğe sebep oluyor.
Lanet 15: Güven, piyasalar tarafından kolayca sağlanmamaktadır. Zira güven, belirlenmesi güç, soyut bir özelliktir ve hem üreticilerin hem de tüketicilerin şimdiki zamana yönelik psikolojik önyargısı vardır.
Tabii ki, disiplinlerinin ana akım görüşüne yönelik asal itiraza katılmayan ve hatta meslektaşlarını varsayımlarını daha ciddi sorgulamadıkları için azarlayan birçok uygulamacı iktisatçı var. Kuşkusuz, ana akımın kullandığı varsayımlardan çıkarılan sonuçlar kara tahtada mantıksal olarak geçerli olmakla birlikte çoğu zaman sokak düzeyinde zehirli olduğu ortaya çıkmakta.
Sağlıklı ve üretken bir şekilde işleyen ve aynı anda insanlar ve gezegen için toplumsal refahı teşvik eden piyasa sistemleri oluşturmak istiyorsak, “pür iktisat”ın bu lanetleri dikkate alınmalıdır.
Ek okuma için bakınız: J. Komlos, What Every Economics Student Needs to Know and Doesn’t Get in the Usual Principles Text (New York: Routledge, 2014).
Not 1: John Komlos’un Evonomics’te 1 Kasım 2015 tarihinde yayımlanan yazısından Aylin Çiğdem Köne tarafından çevrilmiştir. Erişim
Not 2: Öne çıkan görsel Skitterphoto – Pexels
