“More in common: The global state of social enterprise” (Ortak noktalar: Sosyal Girişimlerin Küresel Durumu) başlıklı rapor, aralarında Türkiye’nin de olduğu, dünya nüfusunun %40’ına ev sahipliği yapan değişik gelişmişlik düzeyindeki 27 ülkeden elde edilen bulguları bir araya getiriyor. Bu nedenle, sosyal girişimlerin dünya genelindeki durumunu anlamak açısından oldukça yararlı bir kaynak. Raporda sunulan bulgular, Social Enterprise UK ve araştırma ortakları tarafından 2015-2020 yılları arasında yürütülen British Council araştırmalarından elde edilmiş. Çalışmanın kısa bir özetini sizler için hazırladım. Keyifli okumalar dilerim.
Sosyal Girişimlerin Sayısı
Bilindiği gibi sosyal girişimler için tek ve kapsayıcı bir yasal biçim veya statü bulunmamaktadır. Sosyal girişimler ticaret sicillerine farklı şekillerde kaydedilebilmektedir: Şirket olarak, sivil toplum kuruluşu olarak, kâr amacı gütmeyen kuruluş ya da kooperatif olarak. Çalışma bu durumu göz önünde bulundurarak; grupların her birini oluşturan sosyal girişimlerin oranı için bir yaygınlık oranı belirlemiş ve bunu her ülke veya bölgedeki toplam şirket, STK veya kooperatif sayısına uygulayarak tahmin yapmıştır.
Tablo 1’de sosyal girişim sayıları yanında ülke nüfusları da belirtilmiş, bu sayede kişi başına düşen sosyal girişim sayısının da görülmesi amaçlanmıştır.
Tablo 1: Ülke bazında sosyal girişim sayıları
| Ülke | Sosyal Girişimlerin Sayısı (bin) | Nüfus (milyon) |
| Bangladeş | 150 | 150 |
| Birleşik Krallık | 100 | 65 |
| Endonezya | 342 | 260 |
| Etiyopya | 55 | 100 |
| Filipinler | 164 | 100 |
| Gana | 26 | 30 |
| Hindistan | 2.000 | 1.300 |
| Hong Kong | 4 | 7 |
| Kenya | 40 | 50 |
| Malezya | 20 | 30 |
| Pakistan | 448 | 210 |
| Singapur | 6 | 5 |
| Sri Lanka | 10 | 20 |
| Sudan | 55 | 40 |
| Tayland | 115 | 70 |
| Yunanistan | 2 | 10 |
| TOPLAM | 3.535 | 2.437 |
Bu tabloya baktığımızda kişi başına düşen sosyal girişim sayılarında 600 (Filipinler) ile 2.000 (Sri Lanka) arasında değerler görmekteyiz. Bu sayılar başka ülkeleri de kapsayan farklı çalışmalarda yer alan kişi başına düşen sosyal girişim sayıları ile uyumludur.
Bütün bu çalışmalardan yola çıkarak dünyada kendisini her ne şekilde tanımlarsa tanımlasın, raporda sosyal girişim olarak tanımlanan ve kârlarını sosyal ya da çevresel amaçlara aktaran 11 milyon civarında kuruluş olduğu tahmin edilmiştir.
Faaliyet Profili
Kuruluş yılı
Tablo 2’de görüldüğü gibi sosyal girişimler tüm dünyada oldukça genç kuruluşlardır ve ortalama kuruluş yılları 2010 olarak hesaplanmaktadır. Türkiye 2012 ortalama yılı ile sosyal girişimlerin nispeten yeni olduğu ülkeler arasında yer almaktadır.
Tablo 2: Sosyal girişimlerin ülke bazında ortalama kuruluş yılları
| 2007 Öncesi | 2007 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2014 | 2016 | 2017 |
| Pakistan | Hindistan | Gana | Bangladeş | Kenya | Brezilya | Nijerya | Singapur | Cezayir |
| Sri Lanka | Hong Kong | Etiyopya | Yunanistan | Güney Afrika | ||||
| Filipinler | Jamaika | Sudan | Malezya | BAE | ||||
| Kırgızistan | Tayland | Endonezya | ||||||
| Fas | ||||||||
| Türkiye |
Coğrafi ölçek
Sosyal girişimler yerel ya da küresel seviyede faaliyet göstermektedir.
Türkiye uluslararası alanda faaliyet gösteren en yüksek sosyal girişim oranına sahiptir (%32,6).
Kendini tanımlama
Sosyal girişim, sosyal girişimler tarafından geniş kabul gören bir terimdir ve genellikle sosyal girişimlerin kimliklerinin bir parçasıdır. Bu oranın en düşük olduğu ülkeler %33,6 ile Kırgızistan ve %38,6 ile Vietnam’dır. Kırgızistan’da sosyal girişim tanımı görece yeni olduğu için bu sonuç anlaşılabilir olmakla birlikte, Vietnam’da 2015’te hükümetin sosyal girişimleri ayrı bir kuruluş türü olarak tanıyan yasayı çıkarmasına rağmen oranın düşük olması düşündürücüdür.
Türkiye, kendini sosyal girişim tarafında tanımlama oranında Hindistan’ın arkasından %96,9 oranı ile ikinci sırada gelmektedir.
Yasal statü
Sosyal girişimler, farklı ülkelerde farklı yasal yapılara sahip olsa da çalışma, benzer yapıları aynı grup içine alarak beş ana grup belirlemiş:
- Şahıs işletmesi
- Ortaklık
- Şirket
- Hayır Kurumu/STK
- Diğer (kooperatifler vb.)
Şahıs işletmelerinin oranı Cezayir’de %42,9 ile en yüksek iken, Malezya’da ortaklıklar (%15,3) Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Singapur, Vietnam, Hindistan ve Tayland’da şirketler en yaygın sosyal girişim türleridir.
Misyon
Hedefler
Dünyadaki sosyal girişimlerin farklı hedefleri bulunmaktadır. Toplumları geliştirmek, iş imkânları ya da yatırım imkânları yaratmak, sağlığı ve esenliği geliştirmek, çevreyi korumak ve eğitimi ön plana çıkarmak gibi. Bu konuda ülkeler arasında ortaya çıkan farklılıklar aşağıda özetlenmiştir:
- Nijerya, Pakistan ve Filipinler’de eğitimi teşvik etmek ön plana çıkmaktadır.
- Yunanistan ve Sri Lanka için iş imkânları yaratmak özellikle önemlidir
- Kırgızistan ve Filipinler için kırılgan kişilere destek olmak hedefi ön plana çıkmaktadır.
Çevreyi korumak dünyadaki sosyal girişimler için ilk sıradaki hedeflerden biridir.
Sadece İngiltere’de ahşap, bisiklet, mobilya vb. geri dönüşümü yapan kuruluşların ciroları bir milyar sterlinin üzerinde ve yıllık kârları da 300 milyon sterlin civarında. Dünya Sosyal Girişim Forumu’nun Nisan 2021’de ifade ettiği gibi: İklim değişikliği ile savaşmak için ihtiyaç duyulan küresel değişiklikler muazzam büyüklükte. Sosyal girişimler ise küçük olmakla birlikte, temellerini oluşturan felsefe derhal yardım etmek için yeterince güçlü. Sosyal girişim iş yapmanın yeni ve iklim dostu bir yolu.
Amaç
Doğaları gereği, sosyal girişimler finansal sürdürülebilirlik ile sosyal etkiye yönelik amaçlarını dengelemek zorundadırlar. Sosyal ve çevresel misyonu ilk sıraya yerleştirme bakımından en önde gelen ülke Endonezya olurken, %19,5 ile Fas en geride yer almıştır.
Türkiye’de sosyal girişimlerin %57,6’sı misyonlarına öncelik vermektedir. Bu sonuç ile Türkiye bu konuda öne çıkan ülkeler arasındadır.
Faydalanıcılar
Sosyal girişimler, dünya çapında farklı ortamlarda çok çeşitli faydalanıcılar için çalışmaktadır. Araştırmanın yapıldığı her ülkede, anketlerdeki en yaygın yanıt belli gruptaki insanlara hizmet etmek olmuştur. Bunun ardından kuruluşlar, çalışanlar ve yerel toplum da faydalanıcılar arasında yer almaktadır.
Faydalanıcı sayıları
Sosyal girişimler genellikle küçük gruplara hizmet etmekle birlikte, zaman zaman bu sayı binli rakamlara da ulaşabilmektedir. Hindistan’da sosyal girişimlerin %50’den fazlası 10.000’in üzerinde faydalanıcıya hizmet ederken, Yunanistan’da sosyal girişimlerin %19’u hiç kimseye hizmet sunmadığını ifade etmekte ve yelpazenin diğer ucunda yer almaktadır.
Sosyal girişimlerin %21’inin çok sayıda faydalanıcıya hizmet sağladığı Türkiye bu alanda ilk sıralarda yer almaktadır.
Sosyal etki ölçümü
Sosyal girişimlere yöneltilen “sosyal etki ölçümü yapıyor musunuz” sorusuna verilen yanıtlarına göre Singapur ve Nijerya %88 civarında oranlar ile ilk sırada yer alırken, ölçüm konusunda geride kalan ülkeler %40 civarındaki oranları ile BAE ve Nijerya olmuştur.
Türkiye %80’e yakın ölçüm yapma oranı ile ortalamanın az üzerinde yer almıştır.
Çalışan Sayısı ve Liderlik
Tam zamanlı çalışanlar
Sosyal girişimlerin tamamı olmasa da çoğunluğu mikro ve küçük ölçeklidir. Yunanistan ve Jamaika’daki sosyal girişimlerin yaklaşık %60’ında istihdam edilmiş bir çalışan bulunmamaktadır. Hindistan’daki sosyal girişimlerin %12’si, Pakistan’dakilerin ise %27’si 250’nin üzerinde çalışana sahiptir.
British Council’in daha önceki araştırmalarından elde edilen veriler Sahra Altı Afrika ülkelerinde sosyal girişimlerin ortalama 21 çalışana sahip olduğunu göstermektedir. Kâr amaçlı kuruluşların sadece %27’si istihdam yaratmayı hedeflerken, önde gelen amaçlarından biri istihdam yaratmak olan sosyal girişimlerde bu oran %78’dir.
Toplumsal cinsiyet ve kadınların güçlendirilmesi
Çalışma, sosyal girişimlerin hemen hemen her bölge ve ülkede kadınlar için iş imkânları yaratmaya çalıştığını göstermiştir. Kırgızistan ve Tayland’da tam zamanlı çalışan kadınların oranı %63’tür. Bangladeş ve Gana kadın oranının %37 ve %33 ile görece düşük kaldığı ülkeler arasındadır. Yarı zamanlı çalışanlar için de benzer oranlar söz konusudur. British Council tarafından yapılan diğer araştırmalar bir sosyal girişimde çalışmaya başlayan kadınların öz-değer duygusunun arttığını, özgüvenlerinin yükseldiğini ve başka faydalar elde ettiklerini bildirmektedir.
Türkiye’de kadınların sosyal girişimlerde çalışma oranı %50’lerin ve grup ortalamasının biraz üzerindedir.
Liderlik ve toplumsal cinsiyet
Çalışmanın yapıldığı her ülkede kadınların, diğer işletmelere kıyasla, sosyal girişimlerde çok daha fazla liderlik rolü üstlendiği görülmüştür. Türkiye %60,5 oranı ile en yüksek kadın liderlik oranına sahiptir.
Liderlik ve gençlerin güçlendirilmesi
Araştırmalar, sosyal girişim liderlerinin genellikle genç olduklarını göstermektedir. Bangladeş, Fas ve Endonezya’da sosyal girişimlerin %20’si 24 yaşından genç kişiler tarafından yönetilmektedir.
Türkiye’de sosyal girişimlerin önemli bölümü 25-44 yaş arası kişiler tarafından yönetilirken, ikinci sırada 44-64 yaş arasındaki liderler tarafından yönetilen girişimler gelmektedir. 65 yaş üstü ve 24 yaş altı tarafından yönetilen girişimlerin sayısı hemen hemen birbirine eşit ve görece düşüktür.
İş Modeli
Sektör
Sosyal girişimler dünya üzerinde hemen her sektörde faaliyet göstermektedir. En yaygın sektörler tarım, balıkçılık ve mandıracılık, iş geliştirme ve girişimcilik desteği, eğitim, sağlık ve sosyal bakımdır. Bununla birlikte bölgesel farklılıklar gözlenmektedir.
- Tarım, Gana’da yaygın bir sektördür. (%34,8)
- Kültür ve sanat, Malezya (%10,6) ve Singapur’da (%13,6) yaygındır.
- Sağlık, Pakistan’da çok önemlidir ve tüm sosyal girişimlerin %37,8’i sağlık sektöründedir.
- Hindistan’da sosyal girişimlerin %27’si finansal hizmetler ve enerji sektöründedir.
Hibe gelirleri
Tüm işletmeler gibi, sosyal girişimler de hükümetten, şahıslardan ve kuruluşlardan hibe alabilmektedir. Bununla birlikte hibelerin toplam gelir içindeki payı önemli miktarda değişebilmektedir. Cezayir’de hibelerin oranı çok düşüktür ve sosyal girişimlerin %97’si gelirlerinin içinde hibelerin payının %25’ten düşük olduğunu belirtmiştir.
Türkiye’de neredeyse tüm sosyal girişimler gelirlerinin içinde hibenin payının %50’yi aşmadığını ifade etmiştir.
Ciro
Sosyal girişimler mikro ve küçük ölçekli işletmelerdir. Bu nedenle cirolarını farklı ülkeler, para birimleri ve alım güçlerine göre kıyaslamak kolay değildir. Bununla birlikte Bangladeş, Jamaika ve Fas’taki sosyal girişimlerin yıllık cirosu 5.000 sterlinin altında kalmaktadır. Yüksek cirolu sosyal girişimlerin en yaygın olduğu ülkeler ise Hindistan ve Tayland’dır.
Kâr
Diğer tüm kuruluşlar gibi sosyal girişimlerden bazıları kâr elde ederken bazıları, başabaş noktasında kalmakta ya da faaliyetlerini zarar ile sonuçlandırmaktadır. Vietnam ve Sri Lanka’da sosyal girişimlerin yaklaşık %75’i kâr ettiğini ifade ederken, Brezilya ve Yunanistan’da kâr eden girişimlerin oranı %25’lerde kalmıştır.
Türkiye’deki sosyal girişimlerin %70’i kâr etmediklerini belirtmiştir.
Kârın kullanımı
Sosyal girişimler kârlarını bir amaca yönelik kullanırlarken, bunu birden fazla yoldan gerçekleştirirler. Jamaika, Gana ve Nijerya’daki girişimlerin %90’ından fazlası kârlarını işlerini büyütüp gelişmek için gerekli faaliyetlere yatırırken, Sudan ve Hong Kong’da çoğu girişim kârlarını ortaklarla paylaşmaktadır. Kârı çalışanlarına ve faydalanıcılarına veren işletmelerin en yaygın olduğu ülkeler Tayland ve Vietnam’dır.
Büyüme
İstihdam artışı
Araştırma sosyal girişimlerin, normal işletmelerden daha hızlı istihdam yarattığını göstermiştir. Endonezya’da sosyal girişimlerin %41’i bir önceki seneye göre daha fazla elemana ihtiyaç duyacağı belirtilmiştir.
Türkiye’de sosyal girişimler yeni çalışan alımından bahsetmemişlerdir. Bu durum, araştırmanın yapıldığı dönemdeki ekonomik koşullar ile ilişkilendirilmiştir.
Büyüme beklentileri
Sosyal girişim şirketleri genellikle büyüme konusunda iyimserler ve büyüme planları yapıyorlar. En fazla büyüme planı olan sosyal girişimler Gana, Hindistan, Endonezya ve Yunanistan’dakiler. Görece düşük büyüme beklentisi olan Pakistan ve Tayland’da dahi sosyal girişimlerin %75’inin büyümeye dair planları var.
Büyüme stratejileri
Sosyal girişimler mevcut müşterilerine daha fazla ürün satarak büyümeyi planladıkları gibi yeni müşteri kazanımı, yeni ürün ve hizmet geliştirme gibi stratejileri de benimsiyorlar.
Türkiye’deki sosyal girişimlerin beklentilerine baktığımızda, yeni müşteri kazanımı yaygın bir strateji olarak gözükmekte (sosyal girişimlerin %83,2’si). Bunun yanında Türkiye’deki sosyal girişimlerin %80’inden fazlası bir konsorsiyumun parçası olarak yeni iş alma beklentisine sahip.
Finans ve Engeller
Finansmana erişim sosyal girişimler için önemli bir konudur. Pek çok ülkede hükümet ve vakıf yardımları önemli bir finansman kaynağıdır. Kredi kullanımı ise daha nadir görülmektedir. Sermaye ve sermaye benzeri yatırımlar da seçenekler arasındadır.
Türkiye’de sosyal girişimlerin başlıca finans kaynağı; kurucular, aile ve arkadaşlardır (%70,8).
Sosyal girişimler için finansmana erişim, sosyal girişimlerin geliştiğini görmek isteyen pek çok kişi için ortak bir temadır. Hibeler veya bağışlar gibi finansman ile krediler veya öz sermaye gibi finansal bir getiri bekleyen finansman arasında önemli bir ayrım ve bazen de karışıklık vardır.
Türkiye, %90’ın üzerinde bir oran ile yatırımcılara erişimde en fazla engelle karşılaşılan ülkelerden biri konumundadır. Aynı şekilde nakit akışı, işe eleman alımı ve uygun tesislerin mevcudiyeti ve maliyeti konusunda da Türkiye dünyadaki örneklere kıyasla en fazla sorun yaşayan ülkelerdendir.
Sosyal Girişimlerin Küresel Fotoğrafı
British Council’in 5 kıtadan 27 ülkede yapmış olduğu bu çalışma her ne kadar kendine has sınırlamaları olsa da dünyadaki sosyal girişimlerin ortak ve tutarlı bir resmini çizmektedir.
Araştırma sonuçlarına göre sosyal girişimler;
- Ticari faaliyetler yoluyla gelir elde etmektedirler ve bir sosyal ya da çevresel amaca odaklanmışlardır. Elde ettikleri kârı bu amaca hizmet için kullanmaktadırlar. Kökleri hayır kurumlarına, kooperatiflere ve diğer iş çevrelerine dayanan küresel bir geçmişe sahiptirler. Muhtemel sayıları 11 milyon civarındadır.
- Giderek daha fazla akademik ilgi çekmekte, alana yönelik araştırmalar artmaktadır.
- En azından son on yıldır yeni hükümet politikaları ve stratejileri ile giderek daha fazla desteklenmektedirler. Fakat hâlâ politika ortamındaki boşluklardan ve gecikmelerden, tescil ve tanınma uygulamalarından mustariptirler.
- Yerelden küresele uzanan bir ölçekte çalışmaktadırlar.
- Genellikle genç kuruluşlardan oluşmaktadırlar.
- Genellikle genç insanlar tarafından yönetilmektedirler ve kadınlara istihdam sağlamaktadırlar.
- Neredeyse ekonominin tüm sektörlerinde faaliyet göstermektedirler.
- Pek çok farklı kaynaktan bağış ve yatırım almaktadırlar.
- Diğer tüm kuruluşlarda olduğu gibi kârda, zararda ya da başa başta iş yapmaktadırlar.
- Diğer kuruluşlara kıyasla daha fazla iş imkânı yaratmaktadırlar ve büyüme konusunda iyimserdirler.
- Finansmana ulaşımda zorluklar yaşamaktadırlar.
Bu sonuçların dışında bir takım ikincil çıkarımlar yapmak da mümkündür.
- Sosyal girişimler Covid krizi ya da ekonomik istikrarsızlık gibi dış faktörlerden önemli ölçüde etkilenmektedirler.
- Benzer kültür, tarih ya da coğrafyaya sahip ülkelerin sosyal girişimleri de benzer deneyimler yaşamakta ve benzer durumlarda bulunmaktadır.
- Daha büyük coğrafyadaki bazı ülkeler de büyüklük ya da ekonomik bağlam anlamında benzerlikler gösterebilmektedir. Örneğin Türkiye ve Pakistan’da gözlemlenen benzerlikler.
- Bununla birlikte, sosyal girişimler genellikle coğrafi bölgelerine dayalı olarak tanımlanamazlar.
- Sosyal girişimler zaman zaman beklenmedik engellerle karşılaşabilirler. Finans piyasalarının derinliğine rağmen, Türkiye’deki sosyal girişimlerin finansmana erişim problemleri gibi.
- Sosyal girişimler çoğunlukla en zorlayıcı şartlar altında faaliyet göstermektedirler.
Not: Öne çıkan görsel, pch.vector — Freepik
