Yerli halkların bilgeliğinin izinde iyi yaşam kavramı
Güney Amerika kıtasına hayatımda ilk defa adım attığım seyahatten İstanbul’un yoğun gündemine döndüğümde, orada kalan ruhumu geri toparlamam epey zamanımı aldı. Peru’da gezdiğim yerlerin en etkileyicisi Kutsal Vadi, daha ünlü ve turistik bölgesi Machu Picchu ile And Dağlarında gördüğüm bozulmamış doğanın, tüm ihtişamıyla akan nehirlerin, gücüne hep saygı duyulmuş dağların etkisinden çıkmak hiç de kolay değil. Dağların ulaşması zor bölgelerinde, yüzyıllardır yaşayan yerli halkların özenle koruduğu bilgeliğin fısıltılarını taşıyan rüzgârı hâlâ hissederek bilgiyi koruyanların varlığına minnet duyuyorum.
İnka İmparatorluğu’nun dili Quechua bölgede kullanılmaya devam ediyor. “Sumak kawsay” Quecha dilinden dünyaya yayılmış bir kavram. Sumak kelimesi güzel, iyi, tam, uyumlu, değerli anlamında kullanılıyor. Hem “güzel görünen” hem de “iyi olan” şeyleri kapsıyor. Kawsay ise yaşam, yaşamak, var olmak, yaşam enerjisi demek.
Sumak Kawsay batı dillerine buen vivir olarak yerleşmiş. “İyi yaşam” olarak tercüme edebiliriz. Hepimizin aradığı, uğraştığı, sorguladığı iyi yaşamak meselesi. Merak ediyorum; iyi yaşamak kavramını nasıl anlıyoruz ve deneyimliyoruz günümüz dünyasında? Acaba And Dağlarına uzansak ve yerli topluluklara sorsak “nedir sumak kawsay” diye, “nasıl iyi yaşıyorsunuz” diye, onlar ne anlatırdı bize?
Dünyamız ve Onun Bütün Varlıkları ile Birlikte Var Olmak
And Dağlarına ve topluluklarına biraz daha yakınlaşabilmek ve onların yaşam felsefesini hissedebilmek için Atlas dergisininde yayınlanan “Dağ Ruhlarının Evinde” yazısına göz atalım mı?
“Kutsal Vadinin hikâyesi dağların kalbinde başlar, Urubamba Nehri boyunca akıp gider. Masmavi gökyüzünü delercesine gururla yükselen görkemli dağ zirvelerinden, eriyen kar suları sessizce aşağıya süzülerek vadiyi besleyen nehre karışır. Nehir, dar geçitlerden geçer, kayalıkların üzerinden çağlayarak altın güneş ışığında parıldayan şelaleler oluşturur. Sonunda yolunu bulur ve vadi boyunca kıvrılarak ilerler. Geçtiği her yere can verir, değdiği her yere bereket taşır. Gölgeler dağların eteklerinde süzülürken, vadinin yeşili nehrin cömertliğiyle yeniden filizlenir. Su, vadinin yeşil örtüsünü dokur. Nehrin kıyısından başlayıp dağ zirvelerine kadar uzanan, yüzyıllardır vadiyi yurt edinen And insanlarının özenle şekillendirdiği teraslı tarlalara kadar ulaşır. Dağların göğsüne işlenmiş bu teraslı tarlalar, doğanın kudretini kucaklar. Su; dağı, toprağı ve insanı birbirine bağlayan bir yaşam döngüsü başlatır.
İşte Kutsal Vadi’yi büyülü kılan şey tam da budur! Doğanın ihtişamıyla insanın uyum içinde var olduğu, birbirine sıkıca dokunmuş manzaralar. Onlar birbirine bağlı, birbirine hayat veren bir bütünün parçalarıdır. Özne, nesneden ayrılmaz. Zaten And dünyasında her şey öznedir. Her biri, diğerinin varlığıyla ayakta durur ve bu karşılıklı ilişki, topluluğun temelini oluşturur. And halkı, doğayı ele geçirmeye çalışmaz; onunla birlikte var olur. Yerli Quechua dilinde “sahip olmak” diye bir ifade yoktur” (vurgular bana ait).
And Dağları’ndaki yerli halkların kozmovizyonundan (ya da evren görüşünden) kaynaklanan sumak kawsay ya da İspanyolca adıyla buen vivir; toplum merkezli, ekolojik olarak dengeli ve kültürel açıdan duyarlı bir şekilde yaşama biçimini anlatır.
Batıcı düşünme, evrenin merkezine bireyi koyarken yerli halklarda düşünme biçimi topluluk üzerinden gelişir. Ancak bu topluluk fikri içine sadece insanı değil dağı, ağacı, göğü, suyu da alır (Uyanık, 2021).
Doğa bir kaynak değil, canlı ve kutsal bir varlıktır. Bölgede yaşayanların Pachamama’ya yani Toprak Ana’ya adanmış, ona saygılarını gösterdikleri günleri var ve uyguladıkları ritüelleri bugün hâlâ devam ediyor. Sumak kawsay, bu bütünsel yaşam anlayışının özüdür: Denge, karşılıklılık, uyum ve süreklilik. Bu kavram, sadece bireyin iyi yaşaması değil, toplumun, doğanın ve ruhsal dünyanın bir bütün olarak iyi durumda olması anlamına gelir.
Tarihsel Kökenler: Yerli Kozmovizyon
Sumak Kawsay anlayışının yerli halk bilgisi olarak kalmayıp modern anlamda bir sosyopolitik kavrama dönüşmesi özellikle son 30–40 yılda gerçekleşti.
80’li yıllar Latin Amerika’da neoliberal politikaların etkisiyle, yerli halkların daha fazla dışlandığı dönemlerdi. Toprakları ve yaşamları tehdit altına giren yerli topluluklar, modern kalkınma modellerine karşı kendi bilgi sistemlerini ve değerlerini öne çıkarmaya başladılar. Bu topluluklar, hükümetler ve şirketler izinleri olmadan topraklarına tecavüz ederken sumak kawsay’ı ve topraklarını, kültürlerini, egemenliklerini savunma haklarını öne sürdüler. Çabaları endüstriyel kalkınmanın yerli toplulukları ve tüm gezegenin ekolojik dengesini nasıl tehdit ettiğini vurguladı. Sumak kawsay bu dönemde sadece kültürel bir değer değil, bir direniş felsefesi olarak yeniden canlandı.
Bu topluluklardan biri de Ekvador’un Amazon ormanlarında yaşayan Sarayaku halkıdır. Sarayaku halkının, sumak kawsay’ı başarma vizyonunun bir parçası, doğaya haklar vermek ve Amazon yağmur ormanlarını korumaktır. Onlar için doğayı var olma ve gelişme hakkına sahip canlı bir varlık olarak tanımak, herkes için daha iyi bir geleceğin önemli bir bileşenidir.
Ekvador (2008) ve Bolivya (2009) anayasalarına “Buen Vivir” adıyla girdiğinde sumak kawsay ilk kez bir devlet politikası olarak tanındı.
Bu anayasalarda:
- Toprak Ana (Pachamama) hukuki özne olarak kabul edildi.
- Bireysel değil, toplumsal refah ve ekolojik denge önceliklendirildi.
- Eğitimden tarıma, ekonomiden siyasete kadar pek çok alanda alternatif bir kalkınma modeli olarak benimsendi.
Yerli halkların çabaları sayesinde Bolivya’da “Toprak Ana Hakları” ve Ekvador’da “Doğa Hakları” yasalaştı. Doğanın ve toprağın hakkı ilk kez kanun haline geldi.
Günümüzde hem yerli bilgeliğinin sembolü hem de çevreci, topluluk temelli, adil ve sürdürülebilir bir dünya görüşü olarak tanımlanmakta olan kavram yükselmeye devam ediyor.
Sorumluluğumuzu Geri Almak
Tobias Roberts “Sorumluluğumuzu Geri Almak” konulu sunumunda Buen Vivir kavramını neden önemsememiz gerektiğini şöyle açıklıyor:
- Yerli düşünce ve pratiğini romantikleştirme veya folklorize etme eğiliminden kaçınmamıza yardımcı olur.
- Buen Vivir zihniyeti, toplumların nasıl evrimleştiğine dair benzersiz bir antropolojik farklılıktan ibaret değildir. Aksine alternatif bir anlayış biçimine ve yaşadığımız dünyayla ve topluluklarla alternatif bir ilişki kurma biçimine sıkı sıkıya bağlı kalmaya devam eden yerli halkların dayanıklılığının bir kanıtıdır.
- Günümüzde karşı karşıya olduğumuz zayıflıklarla yüzleşmek için gerçek, pratik (ancak rahatsız edici) alternatifler sunar.
Buen vivir batı merkezli zihniyetin ve kapsayıcı paradigmanın sürekli büyümeye muhtaç, sorunların çözümünün teknolojide olduğuna inanan, bireyci temel ilkelerine karşı doğru bir yaşam felsefesi sunar.
Modern toplumun sıklıkla materyalizme ve bireysel başarıya aşırı vurgu yaptığı ve bunun hem çevre hem de insan refahı üzerindeki zararlı etkilerini yaşadığımız günümüz dünyasında “buen vivir” kavramı bizi köklerimize, öz değerlerimize geri döndürebilir mi?
Bu kavram sürdürülebilir yaşamın, toplumsal dayanışmanın ve doğal dünyayla daha derin bir bağlantının önemini vurgulayarak mümkün olan bir değişimin yolunu açıyor.
And kültürlerinde köklü bir şekilde yer alan bu etik çerçeve, doğayla uyumlu bir şekilde bir arada yaşamayı ve bireysel zenginlikten ziyade kolektif refaha odaklanmayı bizlere hatırlatıyor.
Kendimizi bu derece önemsemeyi bırakıp topluluk bilincine varmak, doğanın döngüsünün bir parçası olduğumuzu unutmamak için yerli halkların, atalarımızın, toprağın, köklerimizin sesine kulak verme zamanı…
Kaynaklar
Atlantic International University – AIU. (2023, 7 Eylül). Taking Back Responsibility :The Ethics of El Buen Vivir by Tobias Roberts [Video]. YouTube. Erişim
The Green Interview – Re-invent the world. (2022, 27 Temmuz). Pablo Solon – Buen Vivir, The Economy and the Rights of Nature [Video]. YouTube. Erişim
Nazlı, Z. (2025, 21 Şubat). And Dağları Kutsal Vadi. Erişim
Local Futures (Economics of Happiness). (2025, 17 Nisan). Educating For The World We Need with Thais Mantovani, episode 6, Feminine Futures [Video]. YouTube. Erişim
Local Futures (Economics of Happiness). True Progress and Restoration of the Whole with Rutendo Ngara, 7th episode Feminine Futures [Video]. YouTube. Erişim
Pachamama Alliance. (2025). Sumak Kawsay: Teachings of Indigenous Peoples. Erişim
Uyanık, Ö. (2021, 4 Kasım). And felsefesi “Sumak Kawsay” (Buen Vivir): “İyi yaşam” nasıl mümkün olur? Erişim
Not: Yazıda kullanılan tüm görseller Şebnem Bengi’ye aittir.
