2024 Lancang-Mekong Tarım Kooperatifi Forumuna Sunulan Bildiri (Nanning, 3-6 Aralık 2024)
ASEAN’ın Kooperatifler Yol Haritası Orta Asya Kooperatiflerinin gelişimi için bir model olarak alınabilir mi?
Orta Asya’daki beş eski Sovyetler Birliği ülkesi (Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan) tarım arazilerinin mülkiyet haklarında reform yapma ve geleneksel Sovyet tarzı tarım yapısını piyasa ilkelerine daha yakın bir modele dönüştürme konusunda büyük adımlar atmıştır (Lerman ve Sedik, 2009). Bu beş ülkeden ikisi (Kazakistan ve Kırgızistan) artık tarım arazilerinin özel mülkiyetini tanımakta ve arazi piyasası işlemlerine izin vermektedir. Tacikistan arazilerin devlet mülkiyetini korumakta ancak yine de devredilebilir arazi kullanım hakları adı altında arazi piyasası işlemlerine izin vermektedir. Sadece Özbekistan ve Türkmenistan, Sovyet modeli olan devlet kontrolündeki katı devredilemez arazileri korumaktadır ancak bu iki ülkede bile arazi kullanımı ve tarımsal üretim büyük ölçüde büyük toplu çiftliklerden küçük kiracılara kaymıştır (Lerman, 2013).
Birleşmiş Milletler Tarım ve Gıda Örgütü (FAO) adına 2013 yılında yapılan bir çalışmaya göre, Orta Asya’daki kooperatifler bazı ortak sorunlara ve zayıflıklara sahiptir ki bunların çoğu geleneksel Sovyet tarzı yapılardan piyasa odaklı modellere geçiş sırasında bir dereceye kadar değişime uğramıştır. Bu sorunlar ve zayıflıklar makalenin ilerleyen bölümlerinde özet olarak verilecektir.
Kazakistan
OECD’nin Kazakistan’daki tarım kooperatiflerinin gelişimini desteklemeye yönelik çalışmaları 2014 yılında, Avrupa Birliği ve Kazakistan hükümetinin Kazakistan’da bölgesel rekabetçiliği ve kapsayıcı büyümeyi teşvik etmeye yönelik ortak bir girişimi olan Kazakistan Bölgesel Rekabetçilik Projesi çerçevesinde başlamıştır. Projenin bir parçası olarak OECD, Kazakistan’ın tarım sektöründe tabandan gelen bir kooperatif hareketinin gelişimini desteklemek için üç temel öneride bulunmuştur (OECD, 2019):
- Ekim 2015’te tarım kooperatifleri ile ilgili yeni bir kanunun kabul edilmesi ve kooperatiflerle ilgili daha önce var olan üç kanunun kaldırılmasıyla yasal çerçeve büyük ölçüde iyileştirilmiştir. Tarım kooperatiflerine önemli vergi imtiyazları sağlanmış ve kuruluş prosedürleri kolaylaştırılmıştır. Yasal çerçevenin daha da güçlendirilmesine yönelik çabalar devam etmeli, kooperatiflerin ortakları ile yaptıkları işlemlerden elde ettikleri gelir fazlasının gelir vergisine tabi olmaması sağlanmalıdır. Vergi Kanunu da kooperatifler ile ortakları arasındaki işlemleri kolaylaştıracak ve hanehalkları ile bireysel çiftliklerin tarım kooperatiflerine katılması için vergiden kaynaklanan caydırıcı unsurları azaltacak şekilde değiştirilebilir.
- Eğitim ve bilgilendirme hizmetlerine büyük önem verilmiş, her bölgede tarıml kooperatifi geliştirme programları oluşturulmuş, ulusal kayıt ve istatistik takip sistemi başlatılmıştır. Kooperatiflere yönelik farkındalığı ve güveni arttırmak için kapsamlı bir eğitim ve öğretim programının yanı sıra yönetişim yapılarının güçlendirilmesine, ikincil ve üçüncül kooperatif örgütlerinin desteklenmesine ve hedefe yönelik destek hizmetlerine erişimin iyileştirilmesine ihtiyaç vardır.
- Mali desteğin hedefi iyi belirlenmemiştir; yeni kurulan kooperatiflerin yaklaşık %60’ı faal olmayan ya da sadece kamu desteği almak için kurulan “sahte” kooperatiflerden oluşmaktadır. Yeni reformlar, kooperatiflerin iç ve dış finansman kaynaklarından daha iyi yararlanmalarına yardımcı olmaya, devlet desteğine bağımlılığı azaltmaya, kooperatiflerin uzun vadeli sürdürülebilirliğini geliştirmeye ve özel sektörün kooperatif finansmanına katılımını teşvik etmeye odaklanmalıdır.
Detaylı 2014 Tavsiyeleri:
1. Tarım kooperatifleri için yasal ve düzenleyici çerçevede reform yapılması:
1.1. Uluslararası iyi örnekleri dikkate alarak tek bir kooperatifler kanunu hazırlanması
1.2. Tarım kooperatiflerinin üstündeki vergi yükünün azaltılması
1.3. Kooperatiflerin kuruluş sürecinin basitleştirilmesi
2. Tarım kooperatiflerine eğitim, bilgilendirme hizmetleri ve teknik destek sağlanması:
2.1. Çiftçilerin kooperatiflerin faydaları konusunda bilinç kazanmaları için eğitilmeleri
2.2. Kooperatiflere bilgilendirme hizmetleri ve teknik destek sağlanması
3. Tarım kooperatiflerinin kurulmasını hedefine yönelik finansal destek sağlanması:
3.1. Tarım kooperatifleri için hedefe yönelik finansman araçlarının geliştirilmesi
3.2. Özel sektörün kooperatif finansmanına katılımının teşvik edilmesi.
CHINA COOP ve Kazak kooperatifleri arasında aşağıda verilen stratejik ortaklık anlaşması, Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA)’nin “kooperatifler arasında işbirliği” ilkesinin (6. ilke) uygulanmasına iyi bir örnek teşkil etmektedir.
Kırgızistan
Son yıllarda ICA Kırgız kooperatiflerini dış dünyaya açmak ve hem politik hem de yasal statülerinin iyileştirilmesine yardımcı olmak için çeşitli girişimlerde bulunmuştur. Çin, Finlandiya, Rusya Cumhuriyeti, Türkiye ve Hindistan gibi farklı ülkelerden ve ILO ile Euro-Coop’dan uzmanlar davet edilmiş ve bir uzmanlar grubu Kırgız Parlamentosunu da ziyaret etmiştir.
Tüm Çin Tedarik ve Pazarlama Kooperatifleri Federasyonu (All-China Federation of Supply and Marketing Cooperatives) ACFSMC ile Kazakistan Cumhuriyeti Ulusal Kooperatifler ve Diğer Ekonomik Topluluk Biçimleri Birliği arasında Stratejik İşbirliği Kurulmasına İlişkin Mutabakat Zaptı (Pekin, Eylül 2024) … |
Kırgızistan’daki kooperatiflerin çoğu, eski kolektif çiftliklerin devamı olan üretim kooperatifleridir. Üretim kooperatifleri, ortak olmayanlara da çiftlik hizmetleri sağlayarak hizmet kooperatiflerinin işlevini kısmen yerine getirse de neredeyse hiç “tam” hizmet kooperatifi yoktur. Kooperatifler kırsal yaşamda olumlu bir rol oynamaktadır (Lerman & Sedik, 2017):
- Herhangi bir alanda verilen hizmetlerin yeterliliği kooperatifler sayesinde artar;
- Çiftçilerin algılanan refahı, kooperatif ortaklarında ortak olmayanlara göre daha yüksektir.
- Ne kooperatif yöneticileri ne de çiftçiler vergileri önemli bir sorun olarak görmektedir. Kooperatifleri kâr vergisi ve KDV’den muaf tutan vergi kanunu hükümlerine genellikle uyulmaktadır.
- Devlet desteği tarımda küçük bir rol oynamaktadır: Ankete katılan kooperatif yöneticilerinin ve çiftçilerin çoğu herhangi bir destek almadıklarını belirtmiştir. Buna karşın, anket çalışmasında, devletin daha fazla destek olmasını talep eden büyük bir tepki ortaya çıkmamıştır.
- Ankete katılan çiftçiler arasında kooperatiflere ortaklık şeklinde kendini gösteren resmi işbirliği çok sınırlıdır. Resmi olmayan işbirliği çok daha yaygındır ve resmi ve gayriresmi işbirliği sıklığı arasındaki önemli fark (ankete katılan çiftçilerin sırasıyla %8 ve %22’si), Kırgızistan’da hizmet kooperatiflerinin geliştirilmesi ve benimsenmesi için büyük bir potansiyel olduğunu açıkça göstermektedir.
Özbekistan
Deney sonuçlarının ardından Özbekistan Cumhuriyeti Tarım Bakanlığı ile Ekonomi ve Sanayi Bakanlığı; Özbekistan Çiftçiler Konseyi, çiftçiler ve ev bahçesi sahipleri ile ortaklaşa, 1 Aralık 2020 tarihinden önce, ülkenin diğer bölgelerinde tarım birliklerinin kooperatif birliği uygulamasının yaygınlaştırılmasının uygunluğu konusunda önerilerde bulunmaları talimatını verdi.
Belgeye göre bir tarım birliğinin üyeleri çiftçiler ve bahçe sahiplerinin yanı sıra meyve ve sebzelerin tedariki, taşınması, depolanması ve pazarlanmasına yönelik hizmetlerin üretimi ve sağlanmasıyla uğraşan diğer gerçek ve tüzel kişiler olabilir. Bu birliklere üyelik gönüllülük esasına dayanır ve kurucu belgelerde öngörülen miktarda üyelik aidatı (pay) getirilerek pay esasına göre gerçekleştirilir.
Tarım birliği üyeleri, tarım birliğinin yükümlülüklerini üstlenmezler ama kurucu belgelerde aksi belirtilmedikçe, katkılarının (paylarının) değeri sınırları dahilinde tarım birliğinin faaliyetleriyle ilgili zarar riskini üstlenirler.
1 Mart 2019 itibariyle, meyve ve sebze üretiminde uzmanlaşmış tarım birliği üyelerinin, tarım ürünlerinin ekimine ve 1 Ocak 2020 itibariyle, sonradan yerlerine yenilerinin konulmasına bağımsız şekilde karar verme hakkına sahip olduğuna (hasat yılının 1 Şubat tarihine kadar gerekli verilerin meyve ve sebze mahsulleri siciline girilmesi şartıyla) karar veren bir düzen getirilmiştir (Uzbek farmers to be united in cooperatives, 2019).
Türkmenistan
FAO’nun 2012 raporuna göre, tarım sektörünün Türkmenistan’ın gayrisafi yurt içi hasılası içindeki payı sadece yüzde 19’dur. Arazinin bireysel çiftliklere dağıtılmasını ve büyük kolektif çiftliklerin yeniden yapılandırılmasını içeren tarım reformlarının kabul edilmiş olmasına rağmen devletin tarım sektörü üzerindeki kontrolü hâlâ sürmektedir. Bireysel tarım üreticileri, kiracılar, hanehalkı arazileri ve daikhan çiftliklerinden oluşan köylü birlikleri toplam arazilerin yaklaşık yüzde 70’ini kontrol etmektedir. Arazinin yaklaşık yüzde 20’si devlet tasarrufu altındayken, kalan yüzde 10’u tarım dışı aktörler tarafından kullanılmaktadır (The Global Good Practices Notes, t.y.).
Türkmenistan’da bu konuya ilişkin tek yasal belge, 3 Haziran 2017 tarihli ve 565-V sayılı Türkmenistan Tüketici Dernekleri Kanunu’dur. Bu kanun, tüketici dernekleri ve birliklerinin kuruluşunun ve faaliyetlerinin yasal, örgütsel, ekonomik ve sosyal temellerini belirlemektedir (CIS LEGISLATION, t.y.).
Tacikistan
Kooperatifler, Tacikistan’da 2012-2022 Tarım Reformu Programı kapsamında, tarım reformunun temel itici güçlerinden biri olarak tanımlanmış ve ihdas edilmiştir. Ancak, bağımsız ve gönüllü işbirliği kavramı ülke için yeni olduğundan, birçok kooperatif, kooperatif iş modellerinin sınırlı bir şekilde anlaşılması ve elverişsiz yasal ve siyasi ortam gibi zorluklarla karşılaşmaktadır.
Tacikistan’daki kooperatifler, eğitim ve rehberliğe şiddetle ihtiyaç duyan emekleme dönemindeki girişimlerdir. Genel kanı, kooperatiflerin bağışlarla nispeten sağlam bir şekilde kurulduktan sonra, yardım, denetim ve rehberlik olmaksızın neredeyse tamamen kendi başlarına bırakıldıkları yönündedir. Doğal olarak, kooperatif yöneticileri ekipman satın alma ya da kredi bulma konusundaki zorluklardan yakınmaktadır ancak bunun ötesinde bir hizmet kooperatifini yönetme konusunda eğitimsiz ve deneyimsiz oldukları da açıktır. Tüm kooperatiflerin resmi iş planları vardır, ancak yöneticilerin bu planları nasıl uygulayacakları ve stratejik hedeflerine ulaşmak için nasıl çalışacakları konusunda eğitime ve rehberliğe ihtiyaçları vardır. Mevcut ve potansiyel kooperatif yöneticileri (ve ayrıca ortakları) için eğitim ve öğrenim programlarına gereksinim vardır. Tacikistan’daki saha izlenimleri aşağıdaki şekilde özetlenebilir (Lerman, 2013):
- Tacikistan’daki yeni kooperatifler, bağışçıların yönlendirmesi ve mali desteği ile kurulan gönüllü taban girişimleridir;
- Çoğunlukla ortak üretimle değil, hizmet vermekle ilgilenirler;
- Genellikle gayriresmi ve düzensiz bir şekilde kurulmuşlardır;
- Genellikle küçük ölçeklidirler ve faaliyet alanları sınırlıdır.
Orta Asya kooperatiflerinin başlıca sorun ve zayıflıkları
Yukarıda bahsedilen FAO çalışmasını göz önünde bulundurarak, Orta Asya ülkelerindeki kooperatiflerindeki en yaygın temel zayıflıklar aşağıdaki gibi özetlenebilir:
- Kooperatif kimlik krizi: Neredeyse tüm kooperatifler, ortakların sahip olduğu ve kontrol ettiği “gerçek”’ kooperatiflerden ziyade devlet kontrolündeki ekonomik ve hizmet kuruluşları gibi görülmekteydi.
- Yasal çerçeve: Kooperatiflerin ICA ilkelerini temel alan ayrı bir yasal çerçevesi yoktu.
- Finansmana erişim: Kooperatiflerin finansman için kendilerine tahsis edilmiş bir kaynağı bulunmamaktaydı.
- Kapasite geliştirme ve eğitim: Kooperatiflerin kendi eğitim enstitüleri yoktu, sadece özel olarak kurulmuş hükümet/parti merkezleri, kooperatif yöneticilerini hükümetin çıkarlarına hizmet etmeleri için eğitiyordu.
- Kooperatif üst birliklerinin eksikliği: Mevcut kooperatif üst birlikleri önceden kurulmuş olup kooperatiflerin kendileri tarafından değil hükümet/partiler tarafından yönetiliyordu.
- Ortakların ”sahiplik hissi”nin eksik olması: Kooperatifler, ortakların katılımı olmaksızın devlet tarafından yukarıdan aşağıya bir yaklaşımla kurulduğu için ortakların (ya da daha doğrusu kullanıcıların) sahiplenme duygusu yoktu.
- Toplumsal sorumluluğun düşük olması: Kooperatifler, merkezi karar alma süreci nedeniyle içinde yaşadıkları toplumun değişen ihtiyaçlarını dikkate almamıştı.
- Uluslararası işbirliğinin eksikliği: Kooperatifler henüz ICA üyesi değildir.
Çin–ASEAN ilişkileri
Çin, 1991 yılında ASEAN’ın (Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği) diyalog ortağı olmuştur. Bu ilişki 2003 yılında stratejik ortaklığa yükseltilmiştir. Ekonomik işbirliğini geliştirmek amacıyla Çin, 2004 yılından bu yana Nanning’de her yıl Çin-ASEAN Fuarına ev sahipliği yapmaktadır. 2015 yılında, 10 ASEAN lideri ASEAN-Çin Serbest Ticaret Alanı’nın geliştirilmesi için bir protokol imzaladı.
CACAC olarak kısaltılan Çin-ASEAN Tarım Ticaret Odası, Çin Devlet Konseyi’nin izni, Çin Sivil İşler Bakanlığı’nın onayı ve ASEAN Sekretaryası’nın desteği ile 26 Aralık 2007 tarihinde kurulmuştur. Tüm Çin Tedarik ve Pazarlama Kooperatifleri Federasyonu (All-China Federation of Supply and Marketing Cooperatives, CHINA CO-OP)’nun sorumluluğunda dış ilişkilerle ilgili bir kuruluş olup Çin’deki ilk uluslararası ticaret odasıdır ve Çin’in tarım ve tarım malzemeleri alanında yabancı yatırım ve ticaret işbirliği yapan tek uluslararası kuruluştur.
CACAC aynı zamanda Lancang-Mekong İşbirliği Fonu Projesinin de uygulayıcısıdır. Lancang-Mekong İşbirliğinin yedinci yıldönümü vesilesiyle CACAC, Lancang-Mekong işbirliğinin tarım ve tarım malzemeleri alanındaki olumlu sonuçlarını duyurmak, ACFSMC ve CACAC’ın Lancang-Mekong işbirliği projelerine katılımını ve başarılarını yansıtmak, Lancang-Mekong işbirliğinin olumlu etkisini ve büyük potansiyelini sergilemek ve bu konu hakkındaki farkındalığı artırmak, böylece Lancang-Mekong işbirliğini teşvik etmek için özel olarak 2023 Lancang-Mekong Haftasını Kutlama ve Lancang-Mekong Dostluğunun Keyfini Çıkarma başlıklı bir dizi etkinlik başlattı (CACAC, 2023).
CACAC’ın Çin tarafındaki ilişkileri ve idaresi ile ilgili sorumluluğun ACFSMC’ye verilmesinin CHINA COOP’un rolünü arttırdığını ve kooperatiflerin CACAC’ın çalışmalarında daha fazla rol almasını mümkün kıldığının altı çizilmelidir.
ASEAN Politika Belgesi: Küresel Tarım Değer Zincirlerinde Tarım Kooperatiflerinin Rolünün Arttırılması için ASEAN Yol Haritası, 2018-2025
ASEAN Tarım Kooperatifleri Sektörel Çalışma Grubu (ASWGAC) 2018 yılında tarım kooperatifleri konusunda “Küresel Tarım Değer Zincirlerinde Tarım Kooperatiflerinin Rolünün Artırılması için ASEAN Yol Haritası” başlıklı bir politika belgesi hazırlamıştır (ASWGAC, 2018).
ASEAN Üye Devletleri (AMS) arasında yapılan bir araştırmaya dayanılarak hazırlanan bu rapora göre, tarım kooperatiflerinin ihtiyaç duyduğu en önemli destekler; kurumsal kapasite geliştirme, rekabet gücü, pazarlara erişim ve belirli değer zincirlerindeki konumlarını iyileştirmek için finansmana erişim alanlarındadır. Bunun yanı sıra, AMS’ler tarım kooperatiflerine yardımcı olmak için başka birçok alanda çalışmaktadır. Tarım kooperatiflerinin küresel tarım değer zincirlerine katılımını güçlendirmek amacıyla ASEAN, ASEAN Tarım Kooperatifleri Sektörel Çalışma Grubu (ASWGAC) ve ASEAN Tarım Kooperatifleri Geliştirme Merkezi (ACEDAC) aracılığıyla tarım kooperatiflerinin geliştirilmesine yönelik diyaloğu kolaylaştırmaktadır. ASEAN’da tarım kooperatifçiliğinin geliştirilmesi için bir yol haritası oluşturulması önemli bir ihtiyaç olarak belirlenmiştir.
Yol haritasının hedefleri metinde aşağıdaki şekilde açıklanmıştır:
- ASEAN tarım kooperatiflerinin küresel tarım değer zincirlerine katılımını arttırmak için rehberlik sağlamak;
- ASEAN Gıda, Tarım ve Ormancılıkta İşbirliği 2016-2025’te (FAF 2025) yer alan Stratejik Alanlar 2 (ticaretin, ekonomik entegrasyonun ve pazara erişimin kolaylaştırılması) ve 5’in (kaynakları kısıtlı küçük üreticilere ve KOBİ’lere üretkenliği, teknolojiyi ve ürün kalitesini geliştirmeleri, küresel pazar standartlarını karşılamaları ve KOBİ gelişimine ilişkin ASEAN politika planı doğrultusunda rekabet gücünü arttırmaları için yardımcı olunması) uygulanmasını ilerletmek;
- ASEAN üyesi ülkelerde ve ülkeler arasında tarım kooperatiflerinin yasal yapılarını ve kurumsal düzenlemelerini uyumlaştırmak ve en iyi uygulamaları paylaşmak için bir çerçeve olarak hizmet etmek.
2018-2025 için Yol Haritası
Bu yol haritasında, 2025 yılına doğru ASEAN’da tarım kooperatifçiliğinin geliştirilmesinin temeli olarak dört ana başlık belirlenmiştir:
- Kurumsal kapasite geliştirme;
- Rekabetçilik;
- Finansmana erişim;
- Pazarlara erişim.
Her bir başlık altında, ASEAN tarım kooperatiflerinin gelişiminin uzun vadede başarılı olması için aynı derecede önemli olan ve eş zamanlı olarak güçlendirilmesi gereken tedbirler belirlenmiştir.
ASEAN’ın tarım kooperatiflerinin geliştirilmesi konusundaki bu girişimi ileriye doğru atılmış önemli bir adımdır ve başta kooperatifler ve onların üst birlikleri olmak üzere ASEAN ülkelerinin her biri tarafından temel alınmalıdır. Yol haritasında tarım kooperatiflerinin ASEAN kalkınma politikasının bir parçası olarak ele alınmış olması önemlidir.
Yol haritasında yer alan aşağıdaki hususlar özellikle vurgulanmalıdır:
- Kurumsal güçlendirme ve kapasite geliştirme
- Olumlu yönetim sistemlerini ve insan kaynakları geliştirme girişimlerini desteklemek
- Elverişli ortam ve yasal çerçeve için politikaların oluşturulması
- Tarım kooperatiflerinin rekabet gücünü korumasına ilişkin stratejilerin geliştirilmesi
- İklim değişikliğiyle mücadele ve iklime dirençli türlerin ve teknolojilerin desteklenmesi
- Ölçek ekonomisine ulaşmak için küçük tarım kooperatiflerinin konsolidasyonu veya birleşmesi için teşvikler
- Tarım kooperatifleri aracılığıyla küresel değer zincirlerinin teşvik edilmesi
- Tarım kooperatifleri için sürdürülebilir finansmanın teşvik edilmesi
- Pazar bilgi sistemlerini kullanarak yeni pazarlara erişim
Yol haritasının uygulanması ve diğer amaçlar için 1977 yılında Asean Kooperatif Örgütü (ACO) adında özel bir kuruluş hayata geçirilmiştir ancak kuruluşun faaliyetleri hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır.
ASEAN Yol Haritası Orta Asya Ülkelerinde tarım kooperatiflerinin gelişimi için bir model olabilir mi?
ASEAN ülkelerindeki kooperatiflerin Orta Asya ülkelerindekilere kıyasla ekonomik açıdan daha gelişmiş olduğu söylenebilir. ASEAN’daki bazı kooperatifler ICA’nın dünyanın en büyük 300 kooperatifi listesinde yer almaktadır. Ayrıca, ASEAN’daki bazı kooperatifler sadece dünyanın en büyük kooperatif örgütü olan ICA’ya değil, aynı zamanda bazı bölgesel ve sektörel kooperatif örgütlerine de (ACCU, ICA Asya-Pasifik vb.) üyedir.
Son yıllarda, Orta Asya’daki kooperatifler, kalkınma potansiyelleri ve stratejik konumları nedeniyle ICA’nın kalkınma gündeminin bir parçası olmuştur. Bu nedenle, tarım kooperatifleri için özgün bir strateji geliştirmekte ASEAN yol haritasını kendilerine model olarak alabilirler.
Orta Asya kooperatifleri ile ortaklık: Öncelikler neler olabilir?
İlk olarak, kooperatiflere yönelik politika ve yasal çerçeve için Orta Asya hükümetleri arasında ortak bir anlayış gereklidir. Bunun için sadece Yol Haritası değil, BM Kooperatifler Rehberi (2021) ve ILO’nun 193 sayılı Tavsiye Kararı (2002) da dikkate alınmalıdır.
İkinci olarak, kooperatiflerin tarımsal kalkınma ve pazarlamadaki rollerinin hükümetler tarafından sağlam bir şekilde “tanınması” gerekmektedir. Bu özel eylem alanında Yol Haritası yardımcı olabilir.
Üçüncü olarak, Orta Asya’daki kooperatifler ekonomik potansiyellerini pazarlık edilebilir düzeye çıkararak ölçek ekonomilerine erişmelidir. Bu, onlara ürünlerini satmak, diğer ülkelerdeki meslektaşlarıyla tanışmak ve onlardan en iyi uygulamaları öğrenmek için bölgesel fuarlara katılma olanağı sağlayacaktır. Burada, CHINA COOP’un ASEAN ve Orta Asya kooperatiflerinin temsilcilerini Nanning’deki bu önemli fuarda bir araya getirerek oynadığı önemli rolün altı çizilmelidir.
Tarafların olumlu uygulamaları paylaşmaları, eğitim konusunda işbirliği yapmaları ve bağlantı kurmak da önemlidir. Böylece, küresel değer zincirlerinin bir parçası olmanın ve yeni pazarlara erişimin değerini de anlayabilirler.
CHINA COOP, Orta Asya ve ASEAN kooperatiflerini Nanning’de bir araya getirerek bu ortaklığın kurulmasına öncülük ediyor ve Orta Asyalıların ASEAN deneyiminden öğrenebilmeleri için güzel bir fırsat sunuyor.
ASEAN da bu ortaklıktan faydalanabilir. Orta Asya ürünleri kooperatifler aracılığıyla herhangi bir aracı olmadan doğrudan ASEAN tüketicilerine ulaşabilir. Buna karşılık ASEAN ürünleri de her iki tarafın kooperatifleri aracılığıyla Orta Asyalı tüketicilerle buluşabilir. Bu aslında bir kazan-kazan durumu yaratmaktadır.
Ortak hedeflere ulaşmak için ortaklık kurma ve ortak çalışma programı tasarımı konusunda ACFSMC (CHINA COOP) ve Kazakistan kooperatifleri arasında geliştirilen Mutabakat Zaptı (bkz. kutudaki metin) iyi bir örnektir.
Üye kooperatifler arasındaki işbirliğini güçlendirmek ve Yol Haritasını uygulamak ve izlemek için ilk adım olarak ASEAN Kooperatif Örgütü’nün (ACO) aktif hale getirilmesi önerilebilir.
Son olarak, Çin’in Kuşak-Yol Girişiminin (KYG) tabandaki yatırım programlarına “sivil toplum” kalkınma ortakları olarak kooperatifleri de dahil etmesinin süreç üzerinde çok önemli bir etkisi olacak ve bu da Orta Asya ile ASEAN arasındaki kalkınma ve işbirliği sürecini hızlandıracaktır. Ayrıca KYG, Mekong ülkeleri ve Moğolistan da dahil olmak üzere diğer ülkelerdeki kooperatifler ile diğer sosyal ekonomi örgütleri arasında bağlantı kurabilir. Moğolistan, BM Uluslararası Yılını öneren BM üye ülkesi olduğu için önemlidir. Ayrıca hükümeti kooperatiflerin sosyal rolüne önem vermektedir.
Son bir hatırlatma: BM, Moğolistan’ın BM’deki daimi temsilcisi sayesinde 2025 yılını ikinci kez Uluslararası Kooperatifler Yılı olarak ilan etmiştir. Bu nedenle, 2025 Yol Haritasının revizyonu sürecinde, unutulan referansların dahil edilmesi önerilmektedir. Bu referanslar; BM Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri, ILO’nun 193 Sayılı Kooperatiflerin Teşvikine İlişkin Tavsiye Kararı, BM Kooperatifler Rehberi, ICA ve kooperatif değerleri ve ilkeleri, yapay zekâ, sosyal ekonomi, istihdam yaratmada platform kooperatifleri, iklim değişikliğinin azaltılmasında kooperatiflerin rolü ve yenilenebilir enerji, ACO’nun etkinleştirilmesi vb.
Not: Bildiri Murat Soysaraç tarafından Türkçeye çevrilmiştir.