Veri kooperatifleri, hızla değişen bir veri yönetimi ortamında tüketicileri korumak üzere ortaya çıkıyor. Ama yalnız değiller ve bilişim destekli veri pazarları sıkı rakipler olabilir. Sameer Mehta, Milind Dawande ve Vijay Mookerjee’nin yazdıklarına göre, veri kooperatifleri vazgeçilemez değil. Yazarlar, veri kooperatiflerinin bu rekabetçi pazarda varlıklarını sürdürüp gelişebilmeleri için atılabilecek dört adım öneriyorlar.
Teknoloji firmalarının hayatımızın çeşitli yönleri hakkında topladığı kişisel bilgiler endişe verici miktarda artıyor. Sonuç olarak bu firmalar dijital ekonomi üstünde muazzam güç sahibi olmuş durumdalar. Çarpık güç dinamiklerine karşı koymak ve gücü tekrar dengelemek amacıyla bir dizi veri kooperatifi ortaya çıkıyor; örneğin Driver’s Seat, Fairbnb, ve Data Worker’s Union ve diğerleri.
Veri kooperatiflerinin faydaları
Veri kooperatifleri üyelerinden veri toplayıp, havuzda toplanan verileri işleyen ve toplanan veriden para kazanıp yaptıkları katkıya göre üyelerine ödeme yapan örgütlerdir. Bu kooperatifler üyeleri arasında bir güven ortamı kurarlar ve tüketicileri üç basit sebepten kendilerine çekerler:
Kontrol. Tasarım itibariyle veri kooperatiflerinin üyeleri, kooperatifle paylaşmayı seçtikleri verilerin niteliği ve niceliği üstünde kontrol sahibidir.
Pazarlık gücü. Bir bireyin kişisel verileri tek başına fazla bir değer taşımamaktadır (Pentland and Hardjono, 2020). Kooperatifler üyelerinin bilgilerini topluluştırarak veri alıcılarından daha yüksek fiyatlar talep edebilir.
Ödeme. Verilerini paylaşma karşılığında üyeler ayni hizmetlerdense çoğunlukla parasal karşılık alırlar. Bir kooperatifin boyutu büyüdükçe pazarlık gücü o oranda artar ve bu sayede üyelerine daha yüksek ödeme yapabilir.
Veri kooperatiflerinin iktisadı
Bireylerin kooperatif oluşturma fikri yeni değildir; bir buçuk yüzyıldır buradadır (Birchall, 1997). Maddi mallar için olan kooperatifler gibi veri kooperatifleri de paydaşlarına bir takım sosyal ve ekonomik faydalar sunar.
Ölçek ekonomileri. Bir örgüt biçimi olarak kooperatifler doğal olarak arz ve talep yönlü ölçek ekonomileri sağlar (Kenkel, 2019). Arz tarafında, üyelerin bireysel bilgilerinden uygun maliyetle bir veri havuzu oluştururlar. Talep tarafında, perakende firmaları, kooperatiften büyük miktarlarda veri tedarik ederek toplama ve işleme maliyetinden tasarruf ederler.
Sözleşme yapma kolaylığı. Firmalar bireysel üyelerle tek tek ilişki kurmak yerine, veri alışverişini yöneten kooperatifle tek bir sözleşme yapabilir.
Güvenilir ticaret mekanizmaları. Talep tarafında, firmalar mal alışverişi için düşük riskli ve güvenilir mekanizmalar ararlarken arz tarafında üyeler fiyat istikrarını gözetirler. Bir kooperatif her iki hedefi de gerçekleştirir. Bir örgüt olarak kooperatifler üretim riskini üstlenip üyelerine istikrarlı fiyatlar sunabilir. Kooperatiflerle uğraşmak tek tek üyelerle uğraşmaktan daha güvenilirdir.
Katma değerli ürünler. Mesela işlenmiş tarım ürünleri çoğunlukla hammaddeden daha değerlidir; peynir ve yoğurt gibi mandıra ürünleri, çiftçiler için sütü olduğu gibi satmaktan daha çok kâr getirir (Kumar and Staal, 2010). Benzer şekilde veri kooperatifleri, bireysel üyelerden gelen ham verileri bir araya toplayıp işleyerek ve katma değerli veri ürününü piyasada yüksek bir fiyata satarak üyelerine daha yüksek bir fazla sağlayabilir.
Şekil 1. Veri kooperatiflerinin faydaları
Bilgi teknolojisinin veri kooperatifleri üzerindeki etkisi
Son on yılda firmalar, bilişimin sağladığı önemli bir işlevi sonuna kadar kullandı: Birçok alıcı ve satıcı arasında bireysel düzeyde sözleşmeler yapma yeteneği. Çevrimiçi reklamcılığı düşünün. Eskiden dijital reklam gösterimi için pazarlamacılar ve yayımcılar arasında yapılan uzun vadeli toplu sözleşmeler çevrimdışı pazarlıkla yapılırdı. İnternet teknolojilerindeki ilerlemeler şimdi çok popüler olan reklam borsalarının ortaya çıkmasına yol açtı. Bu sistemde reklam verenler, reklam gösterimleri için gerçek zamanlı fiyat verir (örneğin, Mehta et al, 2020). Böyle bireysel düzeyde sözleşmelerin varlığı artık eğreti işler ekonomisinin çeşitli sektörlerinde çok yaygın.
Narrative, Lotame ve Dawex gibi dikkatle tasarlanıp kullanılan bilişim destekli veri pazarlarının, veri kooperatiflerinin sunduklarına benzer avantajlar sunma potansiyelleri var. Veri gibi dijital mallar söz konusu olduğunda bireylerden elde edilen verileri bir araya getirmenin marjinal maliyeti ihmal edilebilir düzeydedir, bu da ölçek ekonomilerini kolaylaştırır. Günümüzün dijital reklamcılık ortamı teknolojiyi kullanarak reklam verenlerin küçük yayımcılarla büyük ölçekte sözleşmeler yapmasının sadece mümkün değil çok da çekici olduğunu kanıtlamıştır. Blokzinciri tabanlı akıllı sözleşmelerin ortaya çıkışıyla, firmalar artık bireylerle doğrudan etkileşime girip şeffaf dijital sözleşmeler ayarlayabiliyor (Cong and Klotz, 2018). Son olarak, kooperatiflerin yarattığı katma değerli veri ürünleri de veri pazarları tarafından da kolaylıkla kopyalanabilir.
Veri kooperatifleri sürdürülebilir olmak için ne yapmalı?
Veri kooperatiflerinin sunabileceği sosyal ve ekonomik faydalar olsa da bilişim teknolojilerinin dijital ekonominin çeşitli sektörlerinde piyasa mekanizmalarında yaptığı devrimler kooperatiflerin, bir örgütlenme şekli olarak, vazgeçilmez olmadığını düşündürüyor. Bilişim destekli veri pazarları, yapısal olarak farklı mekanizmayla olsa da tüketicilere ve topluma benzer değerde hizmetler sunma olanağına sahip. Bu yüzden veri kooperatiflerinin sürdürülebilir olmak için kendi örgütlenme şekillerine özgü avantajlardan faydalanmaları hayati önem taşıyor. Bu amaç için dört öneride bulunuyoruz:
Mahremiyet öncelikli yaklaşım. Teknoloji firmalarının hâlihazırdaki iş modelleriyle ilgili duyulan gizlilik ve adil kullanım endişelerini gidermek üzere veri kooperatifleri, veri yönetimindeki boşluğu doldurmak için ilk adımı attı (Mulgan ve Straub, 2019). İleride, bu kooperatifler mahremiyete öncelik veren yaklaşımlarını sürdürmelidir.
Katma değerli veri ürünleri yaratmak. Ham veriler bir araya toplandıktan sonra, veri kooperatifleri toplulaştırılmış veriyi işleyip analitik raporlar ve karar destek araçları gibi veri ürünleri yaratabilirler. Katma değerli veri ürünleri sunmak pazarlamacılara fayda sağlayıp kooperatife rekabette bir avantaj sağlar.
Mikro ödemeler için altyapı geliştirmek. Tek bir bireyin ürettiği verinin değeri toplanan veriden çok daha düşük olduğundan veri kooperatifleri büyük miktarda küçük ederli işlemle uğraşmak zorundadır. Böyle bir durum geleneksel dijital ödeme yöntemlerinin cezalandırıcı işlem ücretleri yüzünden halledemediği bir mikro ödeme sistemini gerekli kılar. İşlem ücretlerini düşürüp mikro ödemeli işlemlerin tamamlanma süresini kısaltan blokzincir teknolojisi umut veriyor.
Adil gelir paylaşımı. Bir veri kooperatifinin gelirini üyeleri arasında pay etme şekli, paylaştıkları verinin niteliğini ve niceliğini etkiler. Bu yüzden, adil ve eşitlikçi gelir paylaşım sistemleri bir kooperatifin uzun dönemli sürdürülebilirliğinde kilit rol oynar.
Birlikte ele alındığında bu öneriler veri kooperatiflerine geniş bir yelpazeden kullanıcı çekmekte ve dolayısıyla bu örgütlenme biçiminin faydalarını en çoklaştırmada yardımcı olacaktır.
Not: Sameer Mehta, Milind Dawande ve Vijay Mookerjee’nin LSE Blogunda 2 Ağustos 2021 tarihinde yayımlanan “Can data cooperatives sustain themselves?” başlıklı yazılarından Barış Soysaraç tarafından çevrilmiştir. Erişim
