2020 Dünya Kooperatif İzleme Raporu

Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA) ve Avrupa Kooperatif ve Sosyal Girişimler Araştırma Enstitüsü (Euricse) tarafından hazırlanan  yıllık Dünya Kooperatif İzleme raporunun dokuzuncusu yayımlandı. 2020 Dünya Kooperatif İzleme Raporu, dünyanın en büyük kooperatif ve mütüellerinin ekonomik ve sosyal etkilerini araştırmanın yanı sıra, 2018 verisine dayalı olarak İlk 300 kooperatif şirketi sıralıyor ve sektörel analizlere ilişkin bilgileri sunuyor.

Raporda ayrıca, COVID-19 salgınının kooperatif hareketi üzerindeki etkileri ile büyük kooperatiflerin Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarından on üçüncüsü olan İklim Eylemi konusunda neler yapabileceklerini ele alan iki bölüme yer verilmiş. Bu bölümlerin yazımına Uluslararası Kooperatif Girişimciliği Düşünce Kuruluşu (International Cooperative Entrepreneurship Think Tank, ICETT) katkıda bulunmuş. Bir grup büyük kooperatifin oluşturduğu ICETT, ICA ile birlikte kooperatif girişimcilik dolayında stratejik düşünme üzerine çalışmalar yapıyor.

COVID-19 ve Büyük Kooperatifler

Raporun sıralamalar ve sektör analizleri dışında iki bölümü olduğunu belirtmiştik. Bu bölümlerden ilki, büyük kooperatiflerin salgınla nasıl mücadele ettiklerini mercek altına alıyor. ICETT üyelerine uygulanan bir anketten elde edilen verilerden hareketle farklı sektörlerden örnekler veriliyor:

Finansal Hizmetler

Hollanda’da KOBİ’lere yönelik kredilerin faiz ve anapara ödemelerini erteleyen ilk banka olan Rabobank, kültür ve spor kuruluşları için bir destek fonu kurdu. Hindistan’da Buldana Kentsel Kooperatif Topluluğu, krizden etkilenenlerin borç yükünü hafifletmek için faiz oranlarını düşürdü.

Perakende

S-Group ve Midcounties Co-operative gibi perakende kooperatifleri, iş modellerini yeni güvenlik gereksinimlerine uyacak ve en savunmasız üyeleri ve müşterileri destekleyecek şekilde değiştirdiler. İndirimli e-ticaret satışlarını artırmak dışında, gıda bankası fonları kurdular ve ürünlere erişimi kolaylaştırmak için gel al teslimat ve eve teslim gibi yeni kavramlar geliştirdiler.

Tarım

Tarım tarafında, Hint Çiftçiler Gübre Kooperatifi (Indian Farmers Fertilizer Co-operative Limited) sosyal bilinçlendirme kampanyaları yürüttü ve Hindistan’ın bazı bölgelerinde güvenlik ekipmanı tedarik etti. Liman ve denizcilik hizmetleri sektöründe faaliyet gösteren Arjantinli Cooperative de Trabajos Portuarios Limitada, risk altındaki çalışanların sağlıklarını korurken daha fazla ücret almalarına odaklandı.

İşçi Kooperatifleri

Bir işçi kooperatifi olan Smart Belgium % 0 faizli kredi mekanizmaları ve eğitim planları geliştirerek pandemi krizi karşısında üyelerinin dayanıklılıklarını artırmaya yardımcı oldu.

Kooperatif Hareketin Özgün Yanıtı

Tüm bu girişimlerin özgünlüğü, kooperatif kimliği ve değerlerine olan derin bağlarında yatmaktadır. Mondragon Şirketi, kriz sırasında paylaşılan ve katkıda bulunulan çözümlerin geliştirilmesini sağlayan kooperatif ağının öneminin altını çiziyor. Sigorta kooperatifi  Seguros Grubu, kooperatif ilkelerinin müşterilerin güvenini kazanmada oynadığı olumlu etkiyi, pandemi sırasında topluma sağlanan desteklerle elde edilen güveni vurguladı.

Büyük kooperatifler salgınla mücadelede etkileyici işlere imza atmış olsalar da, krizden zarar gördüler; günlük faaliyetleri derinden etkilendi.  Kapsamlı akıllı çalışma uygulamalarına geçilmesi, sosyal mesafe önlemleri ve somut bağlantıların eksikliği birçok kuruluşun iş modelini ve işleyişini olumsuz etkiledi. Ürün ve hizmet üretimini sürdürürken paydaşların ekonomik durumunun ve sağlıklarının korunması zorunluluğu, ICETT üyelerinin çoğunun birinci önceliği oldu.

Üyeler, kooperatif değerleri ve ilkelerinin pandemiyle başa çıkmada oynayacağı anahtar rolün önemini belirtiyorlar. Doğaldır ki, Covid krizini atlatmak için gerekli olan destekler işletmelerin büyüklüğüne göre farklılaşmakta. Küçük kooperatifler daha acil likidite yardımına ihtiyaç duyarken orta/büyük işletmelerin önceliği iş planlaması ve koruyucu ekipmandır. Bunun ötesinde, salgın kooperatiflerin kapsamlı bir topluluk desteği ağı oluşturmasını ve mevcut ağlara uyarlanmasını gerektirmektedir.

İklim Değişikliği ve Büyük Kooperatifler

Kooperatiflerin “İklim Eylemi” amacına katkısı, raporda, iklim değişikliğini hafifletmek ve iklim değişikliğine uyum olmak üzere iki ana başlık altında incelenmiş.

İklim Değişikliğini Hafifletmek

İklim değişikliğini hafifletmenin temel amacı, insan faaliyetlerinden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının azaltılmasıdır. Büyük kooperatifler, sadece günlük operasyonlarıyla değil, aynı zamanda orta-uzun vadeli projelerine üretim zincirlerindeki tüm oyuncuları dâhil ederek, düşük karbonlu teknolojileri ve daha sürdürülebilir davranışları benimsemeleri için tedarikçilerini, üyelerini ve müşterilerini etkileyerek bu amaca katkıda bulunurlar.

Örneğin İngiltere’de the Co-operative Group, emisyonlarını 2025 yılına kadar %50 azaltmayı (2016 seviyelerine kıyasla) ve 2050 yılına kadar sıfır emisyona ulaşmayı hedeflemekte. Bununla birlikte Grup için mesele emisyonların azaltılmasından ibaret değil. Tüm üretim zincirinin verimliliğinin iyileştirilmesi için 2016 yılında Co-op Enviro Map projesi başlatılmış. Üç yıllık bu proje, tedarik yapılan çiftliklerin enerji verimliliğini ölçmeyi ve karbon ayak izlerini azaltarak verimliliklerini iyileştirmeyi amaçlıyor.

S Grubu da aynı yolda ilerliyor ve 2025 yılına kadar ilk karbon negatif Fin şirketi olmayı istiyor. Bunun için de hem enerji verimliliğini artırmayı hem de rüzgâr ve güneş enerjisini daha fazla kullanmayı hedefliyor. Ayrıca, emisyonların %90’ının ürün üretimi ve kullanımı aşamalarında üretildiği tahmininden hareketle, Grup, iklim emisyonlarını 2030’a kadar bir milyon ton azaltmak için Büyük Mutabakat iklim kampanyasına iş ortağı olan 107 şirketi dâhil etmiş. Kooperatif tarafından yapılan tahminlere göre azaltılacak emisyon miktarı “Helsinki’den Rovaniemi’ye arabayla sekiz milyon seyahate ya da Finlandiya’daki 100.000 kişinin yıllık karbon ayak izi”ne denk.

Bazı örneklerde, kooperatiflerin yenilenebilir enerjiye geçişte kamu ile işbirliğini görmekteyiz. Mondragon Grubundan KREAN kooperatifinin Bask bölgesinde bir güneş enerjisi parkının (55 hektar, 67.000 panel, 24 MW kurulu güç ve 26 yatırımcı şirket) inşası için yerel enerji ajansı ile yaptığı işbirliğinde olduğu gibi.

İklim değişikliğinin hafifletilmesinden söz ederken plastik konusuna değinmemek olmaz. Birleşmiş Milletler Çevre Programı her yıl 8 milyon tondan fazla plastiğin okyanuslarımıza atıldığını belirtmektedir. Fakat okyanuslardaki plastik kirliliği, plastik üretimi ve kullanımıyla ilgili sorunlardan sadece biridir. Plastiğin tüm yaşam döngüsü, üretiminden atık aşamasına kadar sera gazı emisyonlarıyla bağlantılıdır. Plastik, tüketici kooperatifleri için de önemli bir sorundur. Örneğin, Midcounties (İngiltere) ve MIGROSS (İsviçre), ambalajlarda kullanılan plastiği azaltmak veya ambalajlamayı optimize ederek, plastik geri kazanım sistemlerini genişleterek ve atıkları kullanarak plastiğin kalıcı olarak ikame edilmesi için çalışıyor.

İklim Değişikliğine Uyum: İklim Değişikliği ile Yüzleşmek İçin Bilgi ve Kapasite Oluşturmak

Büyük kooperatiflerin iklim değişikliğiyle mücadelede yapabilecekleri katkılar, şirketlerinde ya da üretim zincirlerinde sera gazı emisyonlarını azaltmaya yönelik somut eylemlerle bitmiyor. Kooperatifler, iklim değişikliği ile ilgili halk sağlığına yönelik riskler konusunda farkındalık yaratarak ve iklim değişikliği kaynaklı doğal afetlerden zarar gören toplulukları ve kişileri destekleyerek de katkıda bulunurlar. İşte farkındalık yaratmayı amaçlayan, çevreye duyarlı davranışları teşvik eden bazı örnekler:

IFFCO ve Buldana Urban Cooperative Credit Society, toplulukları ağaç dikmeye ve gelecek nesilleri bunların önemi konusunda bilinçlendirmeye odaklanıyor. İki kooperatif iklim değişikliği, SKA 13 (İklim değişikliği ve etkileri ile mücadele için acilen eyleme geçmek) ve ağaç dikmenin önemi konusunda farkındalığı artırmak için ICA Asya ve Pasifik Gençlik İşbirliği Komitesi tarafından başlatılan “Go Green” kampanyasına katılmış.

Bazı durumlarda, farkındalık yaratma çalışmaları daha geniş kapsamda yürütülür ve şirketler, müşteriler çevresel olarak daha sürdürülebilir eylemler gerçekleştirmeye teşvik edilir. Talanx Group, 2016 yılından bu yana Grup çapında çevresel, sosyal ve yönetişimsel (ESG) tarama süreci geliştirmektedir. Bu süreçle Grubun yönetimi altındaki yatırımların neredeyse %90’ını – çevresel etkilerini dikkate alarak holdingleri elde tutmak veya elden çıkarmak için – BM Küresel İlkeler Sözleşmesi’ne uygunluklarına göre derecelendirilmektedir. Dahası, 2018’den itibaren Talanx artık gelirlerinin%25’inden fazlasını kömürden elde eden veya enerjisinin %25’inden fazlasını kömürden elde eden şirketlere yatırım yapmıyor. Aynı doğrultuda, Rabobank müşterilerini daha sürdürülebilir davranışlar benimsemeye teşvik edecek derecelendirme politikaları uygulamaktadır.

İklim değişikliği kırılganlığı ve iklim değişikliği ile yüzleşme kapasitesi söz konusu olduğunda kooperatifler, iklim değişikliğinin neden olduğu doğal afetlerden zarar gören toplulukları ve insanları destekleyerek aktif olarak katkıda bulunur. Örneğin Kanada’daki The Co-operators, “riskleri daha iyi ölçmek ve müşterilerinin kişisel dayanıklılığını inşa etmek” için teknoloji, modelleme ve analitiği bir araya getiriyor.

Benzer şekilde, Arjantin’deki Sancor Seguros Grubu, insanların veya iklimin yol açtığı afetlerin kurbanlarına işyeri bağlamında psikolojik destek sunan gönüllü ekipleri oluşturmuş. Duygusal etkiyi azaltmak, sosyal yeniden bütünleşmeyi kolaylaştırmak ve rutinleri eski haline getirmek için sigortalılara, ailelerine ve iş arkadaşlarına erişmeyi ve onlarla birlikte olmayı istiyorlar. Böylelikle, etkilenenler hızla iyileşiyor ve yaşam kaliteleri destekleniyor; kronik patolojilerin gelişmesi, mağdurların çoğalması ve taleplere ilişkin hukuki süreçler önleniyor.

İlk 300^[i]

Veri ve veri toplama yöntemine ilişkin bazı sorunlar hâlâ çözülememiş olsa da, 2020 raporu büyük kooperatiflerin küresel resmini gösteriyor. İlk 300 listesindeki kooperatiflerin 2018 yılı toplam cirosu 2.146 milyar dolar. Sıralamada tarım (104 işletme) ve sigorta (101 işletme) sektörlerinin baskınlığı dikkat çekici. Perakende kooperatifleri (33 işletme) ve tüketici kooperatiflerinden (21 işletme) oluşan toptan ve perakende ticaret sektörü, üçüncü en büyük sektörü temsil ediyor ve onu finansal hizmet sektörü (21 işletme) izliyor.

Kooperatif türü açısından bakıldığında, İlk 300’ün neredeyse yarısını, tarım kooperatifleri ve perakende kooperatiflerini kapsayan üretici kooperatifleri (133 işletme) oluşturuyor. Mütüeller (83 işletme) ve tüketici/kullanıcı kooperatiflerinden (65 işletme) oluşan tüketici kooperatifleri ve finansal hizmet kooperatifleri diğer yarıyı temsil ediyor.

Mutlak değer üzerinden ciroya göre hazırlanan listede işçi kooperatifleri (3 işletme) ve çok paydaşlı kooperatiflerin (2 işletme) az sayıda temsilcisi var. Bu sıralamaya giren kooperatiflerin çoğu gelişmiş ülkelerden: ABD (74 işletme), Fransa (44 işletme), Almanya (30 işletme), Japonya (24 işletme), Hollanda (17 işletme) ve İtalya (12 işletme).

İlk 10 (Ciroya Göre)

Liste, ciro/kişi başına GSYH oranı dikkate alınarak hazırlandığında farklı bir manzara karşımıza çıkıyor. Tarım ve sigorta sektörlerinin baskınlığı bir miktar azalıyor ve hizmet sektörleri (eğitim, sağlık) daha görünür hale geliyor. Hizmetler sektöründen sadece 2 işletme mutlak ciroya göre İlk 300’e girebilirken, ciro/kişi başına GSYH oranı kullanılarak yapılan sıralamada 6 kooperatifi görüyoruz. Benzer durum sıralamadaki işletme sayısını 10’a çıkaran işçi kooperatifleri için de geçerli.

Ciro/kişi başına GSYH oranı ile yapılan sıralama Kolombiya, Kosta Rika, Uruguay, Türkiye (Bursa Ecza Kooperatifi, İstanbul Eczacılar Kooperatifi) ve Kenya gibi farklı ülkelerin listede yer bulmalarına olanak tanıyor. Ayrıca ciroya göre İlk 300’de yeterince fark edilemeyen ancak kayda değer sayıda büyük kooperatife sahip ülkeler (İspanya, Kolombiya, Brezilya, Arjantin ve Hindistan) de bu sıralamada görünürlük kazanıyorlar.

İlk 10 (Ciro/Kişi Başına GSYH Oranına Göre)

Sonuç

Bu araştırma sayesinde, büyük kooperatiflerin iklim değişikliği ve koronavirüs salgınını aktif olarak karşılamak için üstlendiği bazı eylemler görünürlük kazanıyor. Raporun vurguladığı gibi, büyük kooperatiflerin gücü tam olarak eylemlerinin büyüklüğünde yatıyor. Gerçek şu ki büyük kooperatif olmak büyük eylemleri gerektiriyor. Değişimi zorlayan zamanlardan geçerken yalnızca işletmenin günlük faaliyetlerine göre hareket etmek hiçbir biçimde yeterli değil. Büyük kooperatifler iş ortaklarını, üyelerini ve toplulukları çevreye ve topluma karşı daha duyarlı davranışlara yönlendirecek farkındalık artırıcı eylemleri benimsemeli. Aynı zamanda, iklim kırılganlığına, pandeminin yıkıcı etkilerine maruz kalan toplulukları ve savunmasız insanları desteklemeli.

Raporda incelenen örnekler, kooperatiflerin Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarına yaptıkları katkıların yalnızca bir bölümünü vurguluyor. Veri eksikliği bu tür katkıları raporlamanın önündeki en önemli engeli oluşturuyor. Kuşkusuz, veriler ve analizler ile desteklenmeksizin kooperatiflerin çevresel ve sosyal açıdan sorumlu işletmeler olduğunu söylemek yeterince inandırıcı olamıyor. Bu nedenle güvenilir ve uluslararası karşılaştırılabilir verilerin toplanmasını sağlayan girişimlere ve kooperatiflerin bu girişimlere katılmasına ihtiyacımız var.

^[i] 2019 yılı sıralamaları ile karşılaştırmak için bkz. 2019 Dünya Kooperatif İzleme Raporu

Not: Öne çıkan görsel, Andrew McElroy — Unsplash