Dijital platformlar, özellikle yüz yüze biraraya gelmenin zorlaştığı son dönemlerde popülerlik kazandı. Bununla birlikte, fiziksel sınırları aşarak dayanışma olanakları sağlayan bu araçların kendi zorlukları var. Bunlara ve nasıl çözülebileceklerine yakından bakmak gelecekte kendi topluluklarını çevrimiçine taşımak isteyenler için faydalı olacaktır.
Enerji topluluklarından yerel araç paylaşım uygulamalarına; ortak konut oluşumlarından kent çiftçiliği kolektiflerine: Son on yıl, kaynak topluluklarında ani bir artışa şahit oldu. Bunlar, insanların yeni yollarla birlikte yaşadığı, çalıştığı, geliştirdiği, ürettiği ve tükettiği gruplar. Hedefleri kolektif fayda üretmek ve topluluklarının sosyal ve ekolojik iyi oluşunu (refahını) desteklemek.
Benzer şekilde, nesnelerin interneti, çevrimiçi platformlar ve dağıtık defter teknolojisi gibi dijital teknolojiler, kaynak topluluklarının kendi kullanımlarını ve katkılarını yönetmelerinde ve izlemelerinde kullanışlı olma potansiyeli olan araçlar olarak ortaya çıktılar. Bu yeni dijital platformlar topluluk üyelerini bilgilendirmek, arz ve talebi eşleştirmek, üretim ve tüketim kayıtlarını tutmak, karşılıklı ilişkileri eşgüdümlemek ve sorumlulukları, kanaatleri ve hakları yönetmek için kullanılabilirler. Bunun için sensörleri, algoritmaları ve veri tabanlarını kullanırlar; bunun yanında dijital paraları, itibar sistemlerini ve blokzinciri ve akıllı sözleşme gibi dağıtık veri tabanı teknolojilerini içerebilirler.
Yeni teknolojilerle tasarım yapmanın zorlukları
Kaynak toplulukları için dijital platformlar ve altyapılar kurmak zorluk çıkarabilir. Tasarımcılar ve teknoloji uzmanları kendilerini sık kullanılan yolların veya kolayca uygulanabilecek geniş şablon kütüphanelerinin olmadığı, çok yeni teknolojilerle çalışırken bulmaktadırlar. Üstüne üstlük, bu teknolojiler her zaman yansız araçlar değillerdir. Bu araçlar, topluluk üyeleri arasındaki olası etkileşimlerin zeminini hazırlayan kendi kolaylıkları ve kısıtlamaları ile birlikte gelirler.
Ayrıca, tasarımcılar inşa ettikleri sistemlerin nasıl kaynak topluluğunun değerlerini ele alacak şekilde tasarlanabileceğini keşfetmek zorundadırlar. Kişisel düzeyde en verimli hizmet veya kaynakların en ekonomik kullanımı için optimizasyon yerine bu topluluklar çoğunlukla sosyal ilişkilerini güçlendirmeyi ve çevresel sürdürülebilirliğe katkıda bulunmayı hedefler. Bu değerlerin hepsi en başta net olmayabilir ve dikkate alınması gereken farklı değerler ile hissedarların çeşitli çıkarları arasında gerilimler ortaya çıkabilir, ilgili teknolojilerin sağladığı olanaklar da cabası.
Altı Tasarım İkilemi
Son iki yılda, Amsterdam Uygulamalı Bilimler Üniversitesindeki Kentsel Etkileşim Tasarımı Araştırma Grubu ve ortakları (Situated Art and Design at Avans Hogeschool, Space & Matter, Spectral, Metabolic, Stipo, Enki Energy, Crowdbuilding, Cafe de Ceuvel, One Architecture, City ofAmsterdam CTO office, Planbureau voor de Leefomgeving Pakhuis de Zwijger ve Het Nieuwe Instituut) tarafından yürütülen bir araştırma projesi olan Circulate (Dolaşım), ortak kaynak temelli kuruluşlar arasında giderek popülerleşen bu belirli dijital platformların tasarımlarını incelediler.
Circulate, umut vadeden yeni teknolojilerin uygulanması ile sosyal ve ekolojik iyi oluş gibi kaynak topluluklarının değerleri arasında gerçekleşmesi muhtemel gerilimlere sebep olan altı tasarım ikilemini tanımladı:
- Mahremiyete karşı Şeffaflık: Hangi veriler kimler tarafından, hangi koşullar altında görülebilir?
- Ekonomik Değere karşı Toplumsal Değer: Kaynakların kullanımına veya katkısına hangi değerler atfedilir ve bu, kaynakları kullanma hakları ve ayrıcalıklarıyla nasıl ilişkilidir? Kıt kaynaklar bu değerlerden hangisine göre dağıtılacak?
- Nitel Değerlere karşı Nicel Değerler: Hangi işlemler/eylemler, ilişkiler, kimliklerin ve itibarların hangi özellikleri seçilip resmileştirilmeli? Hangilerinin topluluk üyelerinin kendi sosyal etkileşimlerinde gayri resmi olarak ele almaları için resmi sistemin dışında bırakılmaları daha iyi olur?
- Bireysel Çıkara karşı Toplu Çıkar: Bireysel ve toplu çıkarlar birbirlerine göre nasıl ağırlıklandırılıyor ve bu çıkarlar arasında denge nasıl kuruluyor?
- Teşvike karşı Manipülasyon: Topluluk üyeleri ortak hedeflere katkıda bulunmaları için nasıl cesaretlendirilmeli? Hangi aşamada bu cesaretlendirme bir tür baskı veya istenmeyen (sosyal) kontrol halini alır?
- İnsan Yönetimine karşı Algoritma Yönetimi: Hangi düzenlemeler algoritmalara kodlanabilir? Hangi kararlar insanların karar verme yetkisine bırakılmalı?
Bu ikilemler, ikili karşıtlıklardan ziyade dereceli ölçekler olarak düşünülmelidir. Bu yüzden, ölçeğin bir tarafının tanım gereği diğerinden “daha iyi” olmadığını dikkat etmek önemlidir. Tasarımcıların yüzleşeceği zorluk, kaynak topluluklarının çeşitli değerleri ve hedefleri ile platformun tasarımı arasındaki uyumu sağlayacak bir konum bulmaktır.
İkilemler Arasında Yön Bulmak
Bu ikilemleri ele alırken bir Değerlere Duyarlı Tasarım (Value Sensitive Design, VSD) çerçevesi sözkonusu değerleri, teknolojilerin sağladığı olanakları ve paydaşların motivasyonlarını ve çıkarlarını keşfetmeye yardımcı olabilir. Circulate projesinin ana çıktılarından biri, bir VSD çerçevesi kullanarak tasarımcılara değer keşfinin karmaşık sürecinde yardımcı olabilecek bir tasarım kanvasıdır. Bu kanvas, teknolojik yenilik, gerçek hizmetlerin tasarımı ve kaynak topluluklarına uygun dijital platformların özellikleri ile ilgilidir. Böylece, başlangıçtan itibaren tasarım sürecini yapılandırmaya yardımcı olabilir. Alternatif olarak, kanvas, belirli bir toplulukta bulunan çeşitli değerlerin belirli bir dijital hizmetin özellikleriyle nasıl ilişkili olduğunu keşfetmek üzere tasarım sürecinde kullanılabilir. Altı tasarım ikileminin amacı, bu değerleri dijital bir altyapıya kodlarken çıkabilecek bazı gerilimleri ayrıntılı olarak açıklamaktır.
Not 1: Martijn De Waal‘ın 25 Ocak 2022 tarihinde Shareable sitesinde yayımlanan “6 design dilemmas to address when setting up digital platforms for resource communities” başlıklı yazısından Murat Soysaraç tarafından çevrilmiştir. Erişim
Not 2: Öne çıkan görsel, PxHere
