Kooperatifçilik söz konusu olduğunda İspanya’nın Bask Bölgesi, merkezi Mondragon kasabasında bulunan dünyanın en büyük işçi kooperatifi Mondragon ile anılır. Mondragon kasabasının komşusu olan Oñati kasabası da kooperatiflere dayalı bir topluluk modeli uyguluyor. Oñati’nin krizlere uyum sağlamadaki başarısı umut vermekle birlikte işsizlik, nüfusun yaşlanması, ekolojik kriz gibi sorunlar bu topluluk modelinin geliştirilmesini dayatıyor.
Benzersiz ekonomik modeli sayesinde, Oñati kasabasının ekonomik duraklamaya uyum sağlama konusunda başarılı bir geçmişi var.
On yıllar boyunca kasabalar, ekonomik büyümeyi yavaşlatan ve yerel toplulukların kontrolü dışında olduğu hissedilen olaylarla boğuştular. Sanayisizleşme, kemer sıkma politikaları ve e-ticaretin yükselişi pek çok kasabayı boşalttı ve ana caddeleri boş bıraktı.
Pandemi, yerel işletmeleri mahvedip dijitalleşmeyi sağlamlaştırarak kasaba ekonomileri için iyi bir gelecek umudunu daha da azaltırken, işsizliğin yaraladığı bir neslin endişelerini bir kez daha artırdı.
Bu ekonomik döngüleri daha önce deneyimleyenler için, merkezi hükümetten veya büyük bir şirketten (veya her ikisinden) gelecek, bir sonraki büyük yatırımın yolunu gözlemek cezbedici. Ekonomik canlanmanın topluluk kontrolünde başlayabileceği ve bunun gelecekteki krizlere uyum sağlamak için kullanılabileceği, böylece kırılmalara işsizliğin ve sanayinin bölgeden çıkışının yıkıcı süreçlerinin eşlik etmesinin önlenebileceği kavramı birçok kişi için bir safça iyiye yorma gibi görünüyor.
Topluluk zenginliği yaratma yaklaşımının bir örneği olan Bask Bölgesinin merkezindeki Gipuzkoa bölgesinde bulunan Oñati kasabası, daha önceki krizlerden güçlenerek çıktı ve pandemi dehşetine uyum sağlamak için de iyi bir konumda.
2011’de El Pais gazetesi, ‘Oñati, capital del empleo’ (Oñati, istihdamın merkezi) başlıklı bir yazı yayımladı. O zamanda, kasabanın işsizlik oranı %5,4 idi, İspanya’da nüfusu 10.000’in üzerinde olan kasabalar arasında en düşüğü. Bu, kasabanın ekonomik DNA’sının bir işlevi: Ağırlıklı olarak kooperatiflerin yönettiği güçlü bir imalat sektörü, yeni koşullara uyabilen (çok önemlidir) firmalarda yüksek maaşlı, güvenli işler üretiyor.
Krize uyum sağlamak
Xabier Igartua, Oñati belediye meclisinin Finans ve Sosyoekonomi Komitesinin başkanı. Yarı zamanlı olarak belediyede ve yine yarı zamanlı olarak yerel bir kooperatif fabrikasında çalışıyor. Pandemi Mart başında patlak verdiğinden bu yana her iki işini de tanımlayan şey uyum sağlama.
“Fabrikamızda çalışma saatlerini düşürerek ve maaş düzenlemeleriyle karşılık vermek zorunda kaldık çünkü satışlarımız bir gecede aniden çöktü,” diye açıklıyor. “Birbirimizle kavga edecek zamanımız yoktu. Bu, bizim kendi işimizdi o yüzden değişiklikleri şimdi yapmamız gerekiyordu. Ama bir kooperatif olduğumuz için bu hızlı değişimleri birbirimizi gözeterek uygulamaya koyabildik. Daha az çalıştık ama herkese temel gelir sağlayıp işlerini koruyabildik.”
Belediye meclisinde görevi belki daha bile zordu. Kapatma yüzünden aniden kapanan yerel perakendecilere, barlara ve restoranlara ne olacaktı? Yerel bir dijital teknoloji firması olan Magnet Coop, kriz sırasında kapanan yerel işletmeler için dijital bir platform geliştirdi. Alışveriş yapanlar, buradan, yerel işletmelerdeki alımlarına %20 indirim sağlayan bir kupon satın alabiliyorlardı. Ardından indirim miktarı belediye meclisi tarafından ödeniyordu.
Bu dijital platform aracığıyla Oñati dükkânlarında 20.000 €’nun üzerinde harcama yapıldı. Belediye meclisi indirimin karşılığı olarak yerel işletmelere 40.000 € ödedi.
“Magnet yerel işletmeleri destekliyor çünkü Oñati’de yaşıyorlar. Birbirlerini tanıyorlar ve ‘destek olmak için ne yapabiliriz’ diye düşünüyorlar; topluluğa karşı sorumluluk hissediyorlar,” diyor Igartua. “Bize [belediye meclisine] geldiler ve biz de ‘bu harika bir fikir, biz de onları indirim ile teşvik etsek ve sonra aradaki farkı karşılasak ne dersiniz’ dedik.
“Bin kişi siteyi kullandı ve Oñati’nin nüfusu 11.000 civarında, yani hayal edebileceğiniz gibi bu herkes için şaşırtıcıydı ve büyük bir başarıydı.
“Şimdi bunu belediye meclisinin sitesinde kalıcı bir dijital platforma dönüştürmeyi deniyoruz ve bu süreçte Magnet ile birlikte çalışıyoruz.”
Bask bölgesinde katılımcı bütçeleme
Bask Bölgesinde belediye düzeyinde, yerel hükümetin vergileri ve yüklü bir yatırım bütçesini kapsayan önemli bir ekonomik gücü var. Geçen yıl, Oñati belediye meclisi bağımsızlık yanlısı parti EH Bildu partisinin öncülüğünde, vatandaş bütçelemesi yöntemlerini kullanarak yerel sakinlerin 50.000 €’luk bir kamu yatırımı için önceliklerini seçenekler arasından oylamalarını istedi. Süreç, vatandaşların her aşamasına dâhil olduğu basamaklara ayrıldı. Önce açık katılımlı yüz yüze oturumlarla yatırım için seçenekler belirlendi. Son aşamada, kasaba sakinleri on tercih için oy kullandı: Sokak aydınlatmasının iyileştirilmesine, ırmakların temizlenmesine, tekerlekli sandalye erişimini geliştirmeye vb. yatırım yapmak.
“Topluluk her zaman yönetimden bir adım ilerididir,” diyor Igartua, meclisin ‘topluluk modelini’ açıklarken. “Alet kutusunu getirmek bizim işimiz ama aletleri kullananlar yerel halk.
“Bence bu, yerel politikayı düşünmenin farklı bir yolu. Bir şeyleri değiştirmeleri için topluluğu destekliyorsunuz.”
Bu kolay bir iş değil. Kooperatifler ortaklarının işlerini korumak isteseler de çoğu, ortak olmayan ve kriz patladığında işten çıkartılan kişileri de çalıştırıyorlar. Şubat-Haziran arasındaki dört ayda, kasabadaki işsizlik %6’dan %8’e yükseldi. Bu hâlâ Gipuzkoa (%11), Özerk Bask Bölgesi (%13) ve İspanya (%15) ortalamasının ciddi şekilde altında ama yine de ekonomik istikrara alışık bir kasaba için hızlı bir artış.
‘Doğa bizi uyarmıştı’
Kasabadaki en büyük işverenler Ulma ve Fagor, dünyanın en büyük ve en ünlü kooperatifi olan ve merkezi Oñati’nin hemen yukarısındaki Mondragon kasabasında bulunan Mondragon Kooperatif Grubuna dâhildirler. Mondragon krize hızlı uyum sağladı. Neredeyse bir gecede İspanyol Hükümeti için önemli bir maske tedarikçisi haline geldi ve yıllık 340 milyon maskelik bir sözleşmeleri var. Bunun yanısıra, yoğun bakım üniteleri için otomatik solunum cihazları, sağlık personeli için koruyucu siperlikler, alanlar ve yüzeylerin dezenfeksiyonu için solüsyonlar üretmeye başladılar.
İspanya’nın güneyindeki Corboba’da bulunan Onnera bir Mondragon kooperatifidir ve ülkenin maske üretimine öncülük etmektedir. Onnera’nın genel müdürü Iker Alberdi, El Pais’e “hijyenik korunma malzemeleri için ulusal bir endüstri kurmalıyız,” dedi. Sağlık hizmetleri için İspanya’nın içinde üretim yapmak, kişisel koruyucu malzemelerin “ulusal pazarın düzenleme ve koşullarına uygun olmasını” garantiler.
Bununla beraber, Mondragon Kooperatifinin kendisi uluslararası pazara bağımlı. Onnera’da maske üretiminde kullanılan imalat hatları Çin’deki işletmelerinde rekor sürede inşa edilip İspanya’ya Nisan’ın sonlarında ulaştı. İspanya’nın dışındaki Mondragon çalışanları kooperatif ortağı değiller. Bu, pragmatik kooperatifçilik.
Tüm partiler, 12 Temmuz seçimine kadar istihdamı destekleme sözü veriyorlar. Bask hükümeti yılsonuna kadar 68.000 işin kaybolacağı ve işsizliği %13,7’ye yükselteceği tahmininde bulunuyor. Seçim, kaçınılmaz olarak dar bir alana, istihdam ölçüsüne odaklanmış durumda. Özerk Bask Bölgesinin en büyük partisi olan Bask Milliyetçi Partisinin (Partido Nacionalista Vasco, PNV) baş vaadi işsizliği gelecek parlamento döneminde %10’un altına düşürmek. Ama Bask Bölgesinde 2013’den beri yaratılan işlerin %90’ı geçici işlerken ve iş kalitesini arttırmak için pek bir plan yokken bu, tam olarak istek uyandırıcı bir gelecek değil.
Bask ekonomik modeli “yorgun”
Bask Rekabetçilik Enstitüsü Orkestra’ya göre, Bask Bölgesinin; hâlihazırdaki enerji tüketiminin yalnızca %14,5’inin yenilenebilir kaynaklardan karşılanması, 2031’e kadar nüfusunun yarısından fazlasının yaşının 50 ve üzeri olacak olması ve teknolojik dönüşüm nedeniyle on yılın sonuna kadar tüm işlerin %50’sinin yerine yenilerinin konmasının gerekmesi gibi sorunlarla da uğraşması gerekiyor.
“Kriz, bu mücadeleleri güçleştiriyor,” diyor Orkestra’da çalışan iktisatçı Miren Estensoro. “Ekonomik canlanma sürecine verilecek karşılığın ülkede yaşadığımız büyük sosyoekonomik sorunlarla birlikte düşünülmesi gerekli.”
Gerçekten de, Bask Bölgesi pandemiden önce, Şubat’ta, kendi ekolojik krizini yaşadı. Bizkaia bölgesindeki Zaldibar kasabasındaki bir katı atık depolama sahası çöktü ve iki kişinin ölümüne sebep oldu. Cesetleri hâlâ bulunamadı ve çökmenin sebep olduğu zehirli hava kirliliği kasaba sakinlerini COVID tecritinden önce bir ay evlerinde kalmak zorunda bıraktı.
PNV önderliğindeki hükümet, krize karşısındaki yavaş tepkisi sebebiyle eleştirildi. Ayrıca, 84 Basklı akademisyenin ve kültür alanında önde gelenin imzaladığı bir bildiri, Bask ekonomik modelinin “yorgun” olduğunu söyledi ve “enerji, ekoloji ve toplumsal geçiş” çağrısında bulundu.
Bildiri, “doğa bizi gelecek nesiller için yaşanabilir bir Bask bölgesini güvence altına almamız için uyardı,” diye bitiyor.
Igartua ve meslektaşları bu zorluk karşısında odaklarını kaybetmediler. Yakında, vatandaşlar ve yerel firmalar ortaklığı ile inşa edilen bir “döngüsel ekonomi” modeliyle kasabadaki sanayi atığını azaltmak için planlarını duyuracaklar.
“Doğal kaynakları tüketme yoluna devam edemeyeceğimizi biliyoruz, o yüzden en iyisi topluluk olarak olabildiğince kendimize yetmek,” diyor Igartua.
Oñati, geleceğin ekonomik kırılmaların dalgalarıyla tanımlanması kesinken, toplulukların kendi yolunu bulduğu başka bir kasabanın mümkün olduğu konusunda iyimserlik aşılıyor.
Not: Ben Wray’in 10 Temmuz 2020 tarihinde openDemocracy blogunda yayımlanan “Another town is possible: community wealth building in the Basque Country” başlıklı yazısından Murat Soysaraç tarafından çevrilmiştir. Erişim
