Çevresel Etki Değerlendirmesinde Hava Kirleticiler

Çevresel etki değerlendirmesine dayanan, bilimsel olarak güvenilir çevirme faktörleri, hava kirleticileri etkilerine göre farklı çevresel etki kategorileri altında toplamamıza izin vermektedir. Örneğin, azot oksit ve sülfür dioksit emisyonları asitleştirme potansiyeli eşdeğerlerine çevrilebilir ve böylece asitleştirme potansiyeli etki kategorisinde toplulaştırılabilir (De Leeuw, 2002).

Toplulaştırılmış çevresel kategorilerin oluşturulmasına izin veren çevresel yük temelli bu yaklaşım çok sayıda çalışmada kullanılmıştır (Figge ve Hahn, 2004). Kamuoyu ve politika yapıcıların sonuçta ilgilendikleri tek tek kirleticiler değil ama çevre sorunları olduğu için, çevresel etki kategorisi gruplandırmaları, politika önermeleri için doğru bir yaklaşımdır.

Çevresel Etki Kategorileri

Çok bilinen bir çevresel etki olan küresel ısınmanın yanında, asit yağmurları (AY), troposferik ozon (TO) ve partikül madde (PM) oluşumuna yol açan hava kirleticiler de kuşkusuz en önemli çevresel etki unsurlarındandır. Hava kirletici emisyonların yol açtığı bu etkiler tekil kirleticiler; kükürt dioksit (SO₂), azot oksitler (NO_x), amonyak (NH₃), karbon monoksit (CO), metan dışı organik uçucu bileşikler (MNVOC), partikül madde (PM₁₀) ve metan (CH₄), Tablo 1’deki gibi üç çevresel etki kategorisi altında gruplandırılır (Kortelainen, 2008).

Tablo 1. Hava Kirleticilerinin Çevre Etki Kategorilerinde Toplulaştırılması

Tekil Kirleticilerin Çevresel Etki Kategorilerindeki Etkileri

Bir çevresel etki kategorisinde yer alan hava kirletici emisyonların etkileri birbirinden farklı olduğu gibi, her çevresel etki kategorisinin etkisi de bir diğerinden farklıdır. Örneğin asit yağmurları etki kategorisinde bulunan SO₂, NO_x ve NH₃ kirleticilerinin etkileri birbirinden farklıdır. Benzer şekilde SO₂’nin asit yağmurları ve troposferik ozon oluşumu etki kategorisindeki etkileri de farklıdır.

Farklı etkilere sahip hava kirletici emisyonları tek bir değer olarak ifade edebilmek için etki dönüşüm katsayıları geliştirilmiştir. Söz konusu dönüşüm katsayıları kullanılarak herhangi bir çevresel etki kategorisi, kendisini oluşturan tüm hava kirleticilerini kapsayacak tek bir eşdeğer birimde ifade edilir (Köne ve Büke, 2014). Tablo 2’de, Houghton vd. (1996) ve De Leeuw’ın (2002) çalışmalarında verilen çevresel etki kategorilerine ait çevirme katsayıları sunulmuştur.

Tablo 2. Tekil Hava Kirleticiler ve Çevresel Etki Kategorilerindeki Çevirme Katsayıları

Türkiye için Tekil Hava Kirleticilerin Çevresel Etki Kategorilerindeki Payları

Tekil hava kirletici verilerinin, Tablo 1’deki çevresel etki kategorilerinin toplulaştırılmasına göre, Tablo 2’deki dönüşüm katsayıları kullanılarak asit yağmurları (AY), troposferik ozon (TO) ve partikül madde (PM) çevresel etki kategorileri içindeki her tekil kirleticinin payı 1990-2018 zaman aralığında, Türkiye için hesaplanmıştır. 1990-2018 zaman aralığına ait (CH₄) ve (SO₂, NO_x NH₃, CO, NMVOC, PM₁₀) hava kirletici emisyonlarına ilişkin veriler, sırasıyla European Environmental Agency Greenhouse Gas Data Viewer ve Air pollutant Emissions Data Viewer veri tabanlarından elde edilmiştir.

Asit Yağmurları Çevresel Etki Kategorisi

Şekil 1’den görüleceği gibi AY çevresel etki kategorisinde etkin olan hava kirleticileri sırasıyla SO₂ ve NH₃’tür. 1990 yılında SO₂, NH₃ ve NO_x’in, AP çevresel etki kategorisindeki payları sırasıyla %56, %38 ve %6 iken bu değerler 2018 yılında %51, %38 ve %11 olarak gerçekleşmiştir.

Troposferik Ozon Oluşumu Çevresel Etki Kategorisi

TO çevresel etki kategorisinde etkin olan hava kirleticileri sırasıyla NMVOC ve NO_x‘tir. TO çevresel etki kategorisinde NMVOC ve NO_x payları 2018 yılında sırasıyla %48 ve %42’dir. TO çevresel etki kategorisinde CH₄ ve CO payları, NMVOC ve NO_x paylarına göre oldukça düşüktür (Bakınız Şekil 2).

Partikül Madde Oluşumu Çevresel Etki Kategorisi

2018 yılında, PM çevresel etki kategorisinde SO₂, NO_x ve NH₃ hava kirleticilerinin payları sırasıyla %46, %24 ve %22’dir. Bu çevresel etki kategorisinde PM₁₀ oranı yaklaşık %8’dir (Bakınız Şekil 3).

Değerlendirme

Günümüzde hava kirletici emisyonların düzenlenmesi gelişmiş ülkelerde en önemli çevre politikası sorunlarından biridir. Hava kirliliğine ilişkin bazıları yasal olarak bağlayıcı hükümler içeren çok sayıda uluslararası anlaşma bulunmaktadır. Buna rağmen hava kirliliği, insan sağlığı ve çevre üzerinde zararlı olmaya devam etmektedir. Bu nedenle her bir tekil kirleticinin ne tür çevresel etkilere neden olduğunun iyi bilinmesi gerekir.

Kaynakça

De Leeuw, F.A.A.M. (2002). A set of emission indicators for long-range transboundary air pollution. Environmental Science & Policy, 5, 135–145. Erişim

Figge, F. ve Hahn, T. (2004). Value-oriented impact assessment: the economics of a new approach to impact assessment. Journal of  Environmental Planning and Management. 47, 921-941. Erişim

Houghton, J.T., Meiro Filho, L.G., Callander, B.A., Harris, N., Kattenburg, A. ve Maskell, K. (1996). Climate Change 1995: The Science of Climate Change. Contribution of Working Group I to the 2nd Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge: Cambridge University Press. Erişim

Kortelainen, M. (2008). Dynamic environmental performance analysis: A Malmquist index approach. Ecological Economics. 64, 701–715. Erişim

Köne, A.Ç., Büke, T. (2014). The evaluation of the air pollution index in Turkey, Ecological Indicators, 45, Pages: 350-354,  Erişim

Not: Öne çıkan görsel, Nathan Dumlao — Unsplash